Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
me$e - 2
IeìkeÀ - 1
1) GoejerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe mebkeÀuHevee 01
2) peeieeflekeÀerkeÀjCe ë jespeieej Je Mesleer 28
IeìkeÀ - 2
3) ceeveJeer nkeÌkeÀ 48
IeìkeÀ - 3
4) HeefjefmLeeflekeÀer³e Meem$e 62
5) He³ee&JejCee®ee Nneme Je mebJeOe&ve 79
IeìkeÀ - 4
6) leCeeJe DeeefCe mebIe
7) mecekeÀeueerve meceepeeleerue leCeeJe DeeefCe mebIe
1
me$e-2
IeìkeÀ -1
GoejerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe
mebkeÀuHevee
(Concept of Liberalisation,
Privatisationand Globalisation)
Heeþe®eer j®evee :
1.0 GefÎäîes
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 Keepeiee rkeÀjCe
1.3 GoejerkeÀjCe
1.4 peeieeflekeÀerkeÀjCe
1.5 veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe
1.6 ceeefnleer leb$e%eeve
1.7 yeoueleer cetues DeeefCe peerJeveMewueer
1.8 meejebMe
1.9 efJeÐeeHeerþmlejer³e He´Mve
1.0 GefÎäîes
DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCee®eer J³eeK³ee DeY³eemeCes.
DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCee®³ee Debleie&le ÒecegKe yeoueeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
KeepeieerkeÀjCe mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes Je GÎsMe DeeefCe HeÀe³eos DeY³eemeCes.
peeieeflekeÀerkeÀjCe mebkeÀuHeves®ee D eY³eeme keÀjCes.
ceeefnleer leb$e%eeve mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
meÐeefmLeleerceO³es peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esves mebHetCe& peiee®es ue#e JesOetve Iesleues Deens.
GoejerkeÀjCee®ee DeeefCe KeepeieerkeÀjCee®ee Debeflece nslet peeieeflekeÀerkeÀjCe Deens. GoejerkeÀjCe nermunotes.in
2
mebkeÀuHevee DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe cnCetve efJe®eejele Iesleueer peeles. GoejerkeÀjCeeme efMeefLeueerkeÀjCe
Demesner cnCeleele. meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eebveer yeepeejefOeÿerle DeLe&J³eJem Les®ee DeeefCe mejkeÀej®³ee
efven&mle#esHee®³ee OeesjCee®ee HeÀej HetJeea efmJekeÀej kesÀuee neslee. l³eeb®³ee celes mejkeÀejer nmle#esHe ne
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleerue ÒecegKe De[LeUe Demelees DeeefCe Demes ceeveCeeN³ee meO³ee®³ee keÀeUeleerue
DeLe&lep% eebveer DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCee®³ee OeesjCee®ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens. 1991 Heemetve Yeejlee®³ee
DeLe&J³eJemLesle J³eeHekeÀ mJe©Hee®³ee megOeejCee Ie[tve Deeu³ee. ³ee megOeejCeeb®eer ef$emet$eer cnCepes
‘KeTpee ’nes³e.
1.2 KeepeieerkeÀjCe (Privatization)
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle j®eveelcekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer 1991 ceO³es pes veJeerve
DeeefLe&keÀ OeesjCe peenerj kesÀues l³ee OeesjCeeleerue SkeÀ cenÊJee®eer mebkeÀuHevee cnCepes ‘KeepeieerkeÀjCe ’
nes³e. mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej osMee®ee peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer Je meeceeefpekeÀ
GefÎäîes meeO³e keÀjC³eemeeþer meeJe&peefvekeÀ #es$eeuee cenÊJe osC³eele Deeues. Hejbleg 1947 les 1990
He³e¥le ³ee #es$eeleerue GÐeesieeb®eer keÀe ceefiejer efvejeMeepevekeÀ Peeueer. l³eecegUs mejkeÀejuee meeJe&peefvekeÀ
#es$ee®ee mebkeÀes®e keÀjC³eemeeþer efJeMes
meeJe&peefvekeÀ #es$eeceOeerue GÐeesieebkeÀjerlee jeKetve þsJeuesues #es$e Keepeieer #es$eeceOeerue GÐeesieebvee Kegues
keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esuee KeepeieerkeÀjCe cnCelee ³esF&ue. l³ee®eÒeceeCes meeJe&peefvekeÀ #es$ee ceOeerue GÐeesieeb®eer
ceeuekeÀer, l³eeb®es J³eJemLeeHeve Je efve³eb$eCe Keepeieer #es$eeleerue GÐeespekeÀebvee nmleebleefjle keÀjC³ee®eer
Òeef¬eÀ³ee ³ee®eener meceeJesMe KeepeieerkeÀjCe ³ee mebkeÀuHevesle neslees.
1.2.1 KeepeieerkeÀjCe cnCepes keÀe³e?
1)Heerìj [^keÀj ³ee J³eJemLeeHeve Meem$e%ee®³ee celes, KeepeieerkeÀjCe cnCepes, meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue
GÐeesieebleerue MeemekeÀer³e Yeeb[Jeue keÀe{tve IesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e.
2) [er. Deej. HeW[mes : KeepeieerkeÀjCe cnCepes jeä^er³e DeeefLe&keÀ J³eJenejeleerue mejkeÀej®ee menYeeie
keÀceer keÀjCes nes³e.
3) [sJner[ nsje@uì : KeepeieerkeÀjCe cnCepes meeOevemeeceûeer®³ee Ghe³eesieemeeþer yeepeejefJejnerle
He×leerSsJepeer yeepeejefOeÿerle He×leer®ee mJeerkeÀej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee.
4) yeeye&je u eer Je pee@ve efveefueme : KeepeieerkeÀjCe cnCepes meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue GHe¬eÀceeb®³ee
ceeuekeÀerle eEkeÀJee J³eJemLeeHeveele Keepeieer J³ekeÌleeRvee menYeeieer keÀªve IesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e. ³eeceO³es
Keepeieer J³eJemLeeHevee®³ee leey³eele l ees GHe¬eÀce osC³eele ³eslees. l³ee®eÒeceeCes ns mebHeeove J³eJemLeeHeve
keÀjej, Yee[sHeÆerves ®eeueefJeC³eeme osCes eEkeÀJee celeeefOekeÀej He×leerves ®eeueefJeC³eeme osCes ³eeHe×leerves nesles.munotes.in
3
1.2.2 KeepeieerkeÀjCee®³ee He×leer :
1) ceeuekeÀer nkeÌkeÀemeboYee&le KeepeieerkeÀjCe : ³ee He×leerceO³es meeJe&peefvekeÀ GÐeesiee®eer ceeuekeÀer
HetCe&le: efkebÀJee Keepeieer GÐeesieebkeÀ[s nmleeblejerle kesÀueer peeles. l³ee®es ®eej ÒekeÀej Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
De) mebHetCe& efvejeä^erkeÀjCe (Total de -nationalisation ) :³ee He×leerceO³es meeJe&peefvekeÀ
#es$eeleerue GÐeesieeb®eer ceeuekeÀer HetCe&le: Keepeieer #es$eekeÀ[s nmleeblejerle nesles.
ye) meb³egkeÌle ceeuekeÀer (Joint Venture ):³ee He×leerle meeJe&peef vekeÀ #es$eeleerue GÐeesieele
Keepeieer #es$ee®ee DebMele: menYeeie Iesleuee peelees. DeLee&le GÐeesieeleerue Keepeieer #es$ee®ee Jeeìe efkeÀleer
DemeeJee ns mejkeÀejer OeesjCeeJej DeJeuebyetve Demeles. ³eeleerue cenÊJee®ee GÎsMe Demee Demelees keÀer, keÀe ner
ÒeceeCeele Keepeieer ceeuekeÀer efou³eecegUs GÐeesie J³eeJemeeef³ekeÀ He×leerves ®eeueefJeC³eele Je keÀe³e&#ecelee
Jee{efJeCes Meke̳e nesles.
keÀ) efJemepe&ve (Liquidation) :³ee®ee DeLe& meeJe&peefvekeÀ ceeueceÊee Keepeieer #es$eeleerue
J³ekeÌleerue e Deiej mebmLesuee efJekeÀCes pees efle®ee JeeHej l³ee®e GÎsMeemeeþer eEkeÀJee Flej GÎsMeemeeþer
keÀjC³eeme HetCe&HeCes mJeleb$e Demelees.
[) mebHetCe& J³eJemLeeHeve Kejsoer ( Total Management Buy -out) :³ee
He×leerle
GÐeesiee®es YeeieYeeb[Jeue Keepeieer J ³ekeÌleeruee eEkeÀJee kebÀHeveeruee ve efJekeÀlee l³ee®e GÐeesieeleerue
keÀeceieejebvee efJekeÀC³eele ³esles. ³eeceO³es GÐeesiee®eer ceeuekeÀer J³eJemLeeHeveemen keÀeceieejebkeÀ[s nmleebleefjle
nesles. ³ee He×leerle keÀeceieejebvee Jesleve DeeefCe ueeYeebM e Demee ognsjer ueeYe efceUlees. l³eecegUs keÀe³e&#ecelee
DeeefCe GlHeeokeÀlee Jee{les.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-KeepeieerkeÀjCe cnCepes keÀe³e? l³ee®³ee He×leer mHeä keÀje.
1.2.3 KeepeieerkeÀjCee®es HeefjCeece (Effects of Privatization ) :
KeepeieerkeÀjCee®³ee OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer keÀjC³eele Deeuesu³ee
efveieg¥leJeCetkeÀ Òeef¬eÀ³escegUs osMeeleerue GÐeesieebJej l³ee®eÒeceeCes osMee®³ee DeLe&keÀejCeeJej les HeefjCeece Ie[tve
Deeues l³eeHewkeÀer keÀener mekeÀejelcekeÀ lej keÀener vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Peeues. les Heg{erueÒeceeCes Deensle.munotes.in
4
1) Keepeieer #es$eeceO³es Jee{ : KeepeieerkeÀjCeecegUs ceesþîee ÒeceeCeeJejerue meeJe&peefvekeÀ #es$eele Ieì
Peeueer Deens. lej Keepeieer #es$ee®ee J³eeHe Je meeceL³e& ³eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ Peeueer. l³eecegUs
yeepeejHesþsleerue Keepeieer #es$ee®³ee efnm³eele Jee{ Peeueer Deens. HeefjCeeceer Keepeieer GÐeesieHeleeR®es meeceL³e&
Jee{ues Deens.
2) efveOeer®ee iewjJeeHej : KeepeieerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esletve mejkeÀejuee efceUeuesuee efveOeer ne Hee³eeYetle
megefJeOeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeHeg{erue mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer, meceepeeleerue
ogye&ue IeìkeÀe®³ee /Jeiee&®³ee keÀu³eeCeemeeþer Je o sMee®³ee DeLe&J³eJemLesuee yeUkeÀìer DeeCeC³eemeeþer Ke®e&
Peeuee Heeefnpes Hejbleg Òel³e#eele ³ee efveOeer®ee GHe³eesie ³eesi³e keÀejCeemeeþer keÀjC³eele ³esle veener.
3) Yeeb[Jeueoejeb®eer cekeÌlesoejer : KeepeieerkeÀjCeecegUs meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb® ³ee cekeÌlesoejer®es yegªpe
SkeÀeceeietve SkeÀ {emeUt ueeieues. l³ee®e Jesieeves Keepeieer Yeeb[Jeueoejeb®eer cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesC³ee®³ee
Òeef¬eÀ³es®ee Jesie Jee{t ueeieuee. l³ee®es HeefjCeece meceepe Je mejkeÀejuee peeCeJet ueeieues Deensle.
4)keÀceer GlHeVe : efveieg¥leJeCetkeÀer®ee keÀe³e&¬eÀce J³eJemLeerleHeCes keÀe³ee&efvJele keÀjC³eele ve keÀjlee
Deeu³eecegUs mejkeÀejuee DeHes#esHes#ee KetHe®e keÀceer GlHeVe efceUeues Deens. KeepeieerkeÀjCeecegUs mejkeÀejves
meeJe&peefvekeÀ #es$eeJejerue l³eeb®eer ceeuekeÀer Je efve³eb$eCe ieceeJeues Deens. Hejbleg l³ee®ee HegjsHetj ceesyeouee
efceUeuee veener. He³ee&³eeves meceepee®es meJe&®e efþkeÀeCeer vegkeÀmeeve Peeues Deens.
5) DeHes#esÒeceeCes HeefjCeece veener : KeepeieerkeÀjCeecegUs GlHeeove Ke®ee&le Ieì nesF&ue, GÐeesieeb®³ee
GlHeeove#eceles®ee HetCe& GHe³eesie keÀjlee ³esF&ue, GlHeeovee®ee opee& megOeejsue DeeefCe J³eJemLeeHevee®³ee
keÀe³e&#ecelesle Jee{ nesF&ue DeeefCe ³eecegUs meJe&®e GÐeesieebvee ceesþîee ÒeceeCe eJej veHeÀe efceUsue ³ee
mejkeÀej®³ee DeHes#ee Òel³e#eele Gleju³ee veenerle.
6) yeskeÀejerceO³es Jee{ : p³ee meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb®es KeepeieerkeÀjCe keÀjC³eele Deeues, l³ee meJe&
GÐeesieebceO³es keÀeceieejeb®eer mebK³ee keÀceer keÀjC³eele Deeueer Dee ns. l³eecegUs DeewÐeesefiekeÀ #es$eele yeskeÀejer®es
ÒeceeCe Jee{ues Deens. DeveskeÀ keÀeceieej mebIeìveebveer ³eeJej efve
Peeuesuee efometve ³esle veener.
7) Ye´äe®eeje®ee DeejesHe : efveieg¥leJeCetkeÀjCee®³ee DeveskeÀ ÒekeÀjCeebceO³es Ye´äe®eej Peeu³ee®es DeejesHe
keÀjC³eele Deeues. l³ee®eÒeceeCes KeepeieerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee HeejoMe&k eÀ veJnleer Demesner DeejesHe keÀjC³eele
Deeues. Goe. cegbyeF&leerue pegnt meWìe@j DeeefCe SDejHeesì& meWìe@j ³ee oesve ne@ìsumeceOeerue efveieg¥JeCetkeÀer®ee
J³eJenej.
8) Deeéeemeveeb®eer Hetle&lee : osMee®³ee megjef#eleles®³ee, efJekeÀemee®³ee ¢äerves c enÊJee®³ee Je p³eeb®eer
keÀeceefiejer Glke=Àä Deens. DeMee keÀener efveJe[keÀ meeJe&peefvekeÀ GÐeesieebvee veJejlve GÐeesie ³ee veeJeeves
ieewjefJeC³eele Deeues Deens. keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle veJejlve GÐeesieeb®es KeepeieerkeÀjCe keÀjC³eele ³esCeej
veener Demes þjefJeC³eele Deeues nesles. lejerner mejkeÀejves Yesue ( BHEL ) ³ee GÐeesieeceO³es
Hegve&iegbleJeCetkeÀer®eer Òeef¬eÀ³ee megª kesÀueer. [eJ³ee He#eebveer ³ee®ee peesjoej efJejesOe kesÀuee neslee.munotes.in
5
KeepeieerkeÀjCee®ee DeJeuebye kesÀu³eeHeemetve p es keÀener yeoue Ie[tve Deeues les meJe& Keepeieer
Yeeb[Jeueoejeb®³ee efnlee®es Je Keepeieer cekeÌlesoejer®³ee efJekeÀemeeuee mene³³ekeÀ þjleerue Demes®e Deensle.
KeepeieerkeÀjCeecegUs keÀeceieeje®es efnle, osMeefnle Je osMee®³ee DeLe&J³eJemLesle yeUkeÀìer lemes®e ogye&ue
IeìkeÀeb®ee efJe®eej Je efJekeÀeme Deefpeyeele Peeuee veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-KeepeieerkeÀjCe cnCepes keÀe³e? l³ee®³ee He×leer mHeä keÀje.
1.2.4 KeepeieerkeÀjCee®es GÎsMe / HeÀe³eos
1) GlHeeokeÀlee DeeefCe keÀe³e&#ecelee ³eeceO³es megOeejCee : Keepeieer #es$e meeJe&peefvekeÀ #es$ee®³ee
leguevesle DeefOekeÀ keÀe³e&#ece Deens. Keepeieer #es$eele veHeÀe Jee{efJeC³ee®³ee efoMesves efveCe&³e Iesleues peeleele.
efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee GlHeeoke Àlee DeeefCe keÀe³e&#ecelee Jee{efJeCeejer Demeles. Keepeieer #es$eeleerue
J³eJemLeeHevee®eer iegCeJeÊee ®eebieueer Demeles.
2) J³eJemLeeHeveele megOeejCee : meeJe&peefvekeÀ #es$eeceO³es GÐeesiee®³ee owvebefove keÀejYeejele mejkeÀej®ee
nmle#esHe neslees. mejkeÀejer nmle#esHeecegUs iewjJ³eJenej, jepekeÀejCee®ee ÒeYeeJe Demes oes
3) mHeOee& MekeÌleerceO³es Jee{ : mHeOee& vemeu³eecegUs meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue GÐeesie DeeefLe&keÀ¢äîee
me#ece Peeues veenerle. ³ee GÐeesieeleerue GlHeeoerle Jemletb®³ee eEkeÀceleer mejke Àej þjefJeles.
KeepeieerkeÀjCeecegUs ³ee eEkeÀceleer þjefJeleevee, GlHeeove Ke®e& DeeefCe veHeÀe ³eeb®ee efJe®eej nesT ueeieuee
DeeefCe l³eecegUs KeepeieerkeÀjCeeÜejs GÐeesieeb®eer mHeOee& MekeÌleer Jee{ueer.
4) meeJe&peefvekeÀ GÐeesie veHe̳eele DeeCeCes :DekeÀe³e&#ecelee, meoes
Deens.munotes.in
6
5) DeeflejerkeÌle keÀce&®eeN³eeb®eer mebK³ee keÀceer keÀjCes : DeeflejerkeÌle keÀeceieej YejleercegUs GlHeeove
Jee{C³eeSsJepeer les keÀceer Peeu³ee®es efomeles. keÀesCel³eener GÐeesieeuee DeveglHeeokeÀ keÀc e&®eeN³eeb®ee Yeej
Hesuelee ³esle veener. ns DeeflejerkeÌle keÀce&®eejer keÀceer keÀjCes KeepeieerkeÀjCeecegUs Meke̳e nesles.
6) peyeeyeoejer®es efveOee&jCe meesHes nesles : meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeleerue keÀce&®eejer nesCeeN³ee leesìîeeuee
peyeeyeoej vemelees. ³eeTueì Keepeieer #es$eeceO³es peyeeyeoeN³ee keÀeìskeÀesjHeCes efveef½ele kesÀuesu³ee
Demeleele. l³eecegUs l³ee efveOee&efjle JesUsle HetCe& ve kesÀu³eeme mebyebefOele keÀce&®eeN³eeuee l³eemeeþer peyeeyeoej
Oejues peeles.
7) Keepeieer GÐeesieebvee Yeeb[Jeue yeepeeje®eer efMemle : Keepeieer GÐeesieebvee Yeeb[Jeueer yeepeeje®eer
SkeÀ efMemle Demeles DeeefCe l³ee®eer íeveveer efJeÊeer³e #es$eeleerue lep%eebkeÀ[tve kesÀueer peeles.
8) jepekeÀer³e nmle#esHeeuee JeeJe veener : meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue GÐeesieeuee jepekeÀer³e nmle#esHe
ceesþîee ÒeceeCeele Peeu³eecegUs l³ee®ee GlHeeokeÀlee DeeefCe ueeYeoe³ekeÀlee ³eeJej HeefjCeece neslees. ³eeTueì
Keepeieer #es$eeceO³es jepekeÀer³e nmle#esHee®ee HetCe& DeYeeJe Demelees.
9) keÀeìskeÀesj efve³eespeve : DeveskeÀ meeJe&peefvekeÀ GÐeesie oerIe&cegole efve³eespevee®³ee yeeyeleerle DeHe³eMeer
þjleele. l³eecegUs efveCe&³e Òeef¬eÀ³esuee GMeerj neslees. lemes®e veJeerve ³esCeejer jepekeÀer³e meÊee HetJeea®³ee
efveCe&³eele meejKee yeoue keÀjle Demeles. DeMee ÒekeÀej®eer efmLeleer Keepeieer GÐeesieele DeefmlelJeele vemeles.
Keepeieer GÐeesieele efve³eespeve keÀeìskeÀesj Demeles.
10) keÀceer Òeeflemeeo keÀeueeJeOeer : Keepeieer GÐeesieeceO³es SKeeÐee OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer
kesÀu³eeveblej l³ee®ee Òeeflemeeo leHeemeC³ee®ee keÀeueeJeOeer keÀceer Demelees. Keepeieer #es$eeceO³es efveCe&³e
Òeef¬eÀ³ee peueo Demeles. l³ee®eyejesyej Òeeflemeeo He[leeUCeer keÀeueeJeOeer keÀceer Demelees.
11) Ghee³e³eespeveeb®eer lJeefjle DebceueyepeeJeCeer :Keepeieer #es$eeceO³es efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee DeeefCe
SKeeÐee mecem³esyeeyele Ghee³e³eespevee keÀceerle keÀceer keÀeueeJeOeerle neleer Iesleueer peeles.
12) GHeYeeskeÌl³eebvee ®eebieueer mesJee : Keepeieer #es$e GHeYeeskeÌl³eebvee mesJee HegjefJeC³ee®³ee yeeyeleerle
DeefleMe³e mebJesoveMeerue Demeles. ûeenkeÀeb®eer oKeue, ûeenkeÀeb®es meceeOeeve ³ee ieesäer Keepeieer #es$eele
cenÊJee®³ee ceeveu³ee peeleele. ³eeyeeyele meeJe&peefvekeÀ #es$e HetCe&HeCes Goemeerve Demeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-KeepeieerkeÀjCee®es HeÀe³eos mHeä keÀje.munotes.in
7
1.3 GoejerkeÀjCe (LIBERALIZATION )
1991 ®³ee veJeerve DeeefLe&keÀ OeesjCee®³ee ef$emet$eerceOeerue GoejerkeÀjCe eEkeÀJee efMeefLeueerkeÀjCe
ner SkeÀ cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens.GoejerkeÀjCe cnCepes DeLe&J³eJemLesceO³es ueeoC³eele Deeuesues efveye¥Oe
Je efve³eb$eCes keÀceer keÀjCeseEkeÀJee jÎ keÀjCes, mejkeÀejer nmle#esHe keÀceer keÀjCes, mejkeÀej®³ee menYeeiee®es
#es$e ce³ee&efole keÀjCes,GÐeespekeÀ ebvee Je J³eeJemeeef³ekeÀebvee mees³eer Je meJeueleer HegjefJeCes, l³eebvee Hegjsmes
mJeeleb$³e osCes, osMeer HejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀeruee Òeeslmeenve osCes DeeefCe SkebÀojerves DeLe&J³eJemLee DeefOekeÀ
cegkeÌle, HeejoMeea Je mHeOee&lcekeÀ keÀjCes nes³e. Lees[ke̳eele mejkeÀejer efveye¥Oe Je efve³eb$eCes keÀceer keÀjCes eEkeÀJee
jÎ keÀjC³ee®³ee OeesjCeeuee ‘GoejerkeÀjCe ’Demes cnCeleele. ³ee OeesjCeele keÀener GÐeesieOebÐee®ee DeHeJeeo
JeieUlee Flej meJe& GÐeesieebvee HejJeevee He×leer®³ee efveye¥Oeeletve cegkeÌle keÀjC³eele Deeues. ³ee OeesjCeebletve 6
GÐeesieebvee JeieUC³eele Deeues Deens. ³ee mene GÐeesieebvee HejJeev³ee®eer iejpe Deens. ³eeceO³es mHeÀesìkeÀeb®es
GlHeeove keÀjCeejs GÐeesie, mebj#eCe efJe
keÀjC³eele Deeueer. G®®e leb$e%eevee®ee GHe³eesie kesÀu³ ee peeCeeN³ee GÐeesieebceO³es 100 ìkeÌkesÀ HejkeÀer³e
iegbleJeCegkeÀeruee ceev³elee osC³eele Deeueer.
1.3.1 GoejerkeÀjCe J³eeK³ee :
GoejerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ Demeu³eeves l³ee®eer vescekeÀer J³eeK³ee keÀjCes DeJeIe[ Deens.
ner mebkeÀuHevee De Le&J³eJemLesleerue J³eeHekeÀ mJe©Hee®³ee DeeefLe&keÀ megOeejCeeb®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.
1) [e@. Jner. Sced. De$eer -DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe ner SkeÀ DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀer efpe®³eecegUs
efve³ee&leerme DeeefCe Dee³eeleerme ÒeefleyebOe keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eer leerJe´lee keÀceer keÀjC³eemeeþer yeepeejeefOeÿerle
eEkeÀcele³eb$eCes®ee mJeerkeÀej kesÀuee peelees.
2) [e@. Sme jecevepeves³egue –DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe cnCepes Dee³eele, efve³ee&le DeeefCe GlHeeokeÀ
iegbleJeCegkeÀerJejerue Deefveä efvey e¥Oe, efve³eb$eCes, HejJeeves efMeefLeue keÀjCes nes³e. DeLe&J³eJemLesle efvekeÀesHe
mHeOee& Jee{eruee ueeJeC³eemeeþer, yeepeejeefOeÿerle eEkeÀcele ³eb$eCes®ee mJeerkeÀej, ner ³eb$eCee cnCepes ceeieCeer -
HegjJeþe ³eeb®³ee DeeOeejs GlHeeove Je GHe³eesie ³eey eeyele®es efveCe&³e IesCeejer ³eb$eCee nes³e. leer DeefOekeÀ megueYe
Peeueer lej DeLe&J³eJemLes®eer ieleer Jee{les. l³eemeeþer mejkeÀejves yeepeejJ³eJemLesleerue DeeHeuee nmle#esHe
¬eÀcee¬eÀceeves keÀceer keÀjCes DeeefCe Kegu³ee mHeOexuee JeeJe osCes cnCep esDeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe nes³e.
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®eer efJeHeguelee, Hegjsmes leebef$ekeÀ keÀewMeu³e, mJemle ÞeceHegjJeþe DeeefCe
Òe®eb[ ceesþer yeepeejHesþ Demetve osKeerue Yeejle mJeeleb$³eesÊej keÀeUele HeÀejMeer Òeieleer keÀ© MekeÀuee
veener. ³ee®es keÀejCe efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esleerue mejkeÀej®ee nmle#esHe nes³e. 1991 ceO³es Þeer. Heer.Jner.
vejefmebnjeJe HebleÒeOeeve Peeu³eeveblej {emeUl³ee Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesuee Hegvne ceeiee&Jej DeeCeC³eemeeþer
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee Keg ueer keÀjCes, GÐeesieebceO³es mHeOee&MekeÌleer Jee{eruee ueeJeCes DeeefCe Yeejleer³e
DeLe&J³eJemLee yeepeejeefOeÿerle keÀjCes DeeJeM³ekeÀ nesles. ne ceeie& Flej jeä^ebveer Deeieesoj efmJekeÀejuee
Demeu³eeves Yeejleeuee DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCee®ee ceeie& m JeerkeÀejeJee ueeieuee.munotes.in
8
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-GoejerkeÀjCe cnCepes keÀe³e les mHeä keÀje.
1.3.2 DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCeebleie&le ÒecegKe yeoue
1) Keepeieer #es$ee®³ee Jee{eruee JeeJe osC³eemeeþer DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeeyeeyele®³ee ¢äerkeÀesveeceO³es yeoue
keÀjCes.
2) ³eeÜejs leebef$ekeÀ megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes.
3) ³eemeeþer J³eeHeej, jepeefJeÊeer³e OeesjCe, ceewêerkeÀ OeesjCe, DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe ³eeceO³es yeoue Ie[Jetve
DeeCeCes.
4) HejkeÀer³e iegbleJeC egkeÀermeeþer DeLe&J³eJemLee Kegueer keÀjCes.
5) Dee³eele HejJeeveecegkeÌle DeeefCe efve³ee&leJee{ermeeþer Òe³elve keÀjCes.
1.3.3 1991 veblej GoejerkeÀjCeemebyebOeer mejkeÀejves Iesleuesues efveCe&³e
1) HejJeeveecegkeÌle OeesjCe : jeä^er³e mebj#eCe GÐees ie DeeefCe jeä^er³e ¢äerves cenÊJee®es GÐeesie mees[tve
Flej meJe& GÐeesie HejJeeveecegkeÌle keÀjC³eele Deeues.
2) Hee³eeYetle #es$eele efJeosMeer iegbleJeCetkeÀeruee ÒeJesMe : Yeejlee®³ee cegueYetle #es$eele efJeosMeer
iegbleJeCegkeÀeruee cegkeÌle ÒeJes Me osC³eele Deeuee. Goe. mesJee#es$e, Jeerpe, jmles, yebojefJekeÀeme.
3) efJeosMeer iegbleJeCetkeÀeruee cegkeÌle ÒeJesMe : Yeejleeleerue DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe Flej #es$eeleerue
kebÀHev³eeb®³ee meceYeeieele iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eele efJeosMeer iegbleJeCe gkeÀoejebvee HejJeeveieer osC³eele Deeueer.
4) cekeÌlesoejer keÀe³eÐeele efMeefLeuelee : cekeÌlesoejer GÐeesieeleerue iegbleJeCegkeÀer®eer keÀceeue ce³ee&oe jÎ
keÀjC³eele Deeueer. l³eecegUs keÀesCel³eener DeewÐeesefiekeÀ kebÀHeveeruee DeeHeu³ee DeekeÀejce eveeuee iejpesvegmeej
yeoue keÀjlee ³esT ueeieuee.
5) Dee³eele -efve³ee&le GoejerkeÀjCe : Yeejleeves Dee³eele efve³ee&leeryeeyele Goej OeesjCe efmJekeÀejues.
efve³ee&leerJejerue efveye¥Oe GþefJeC³eele Deeues. l³ee®eÒeceeCes Dee³eeleerJejerue efveye¥Oener G þefJeC³eele Deeues.
pekeÀeleer®ee oj keÀceer keÀjC³eele Deeuee.munotes.in
9
6) ©He³ee HeefjJele&veer³e keÀjC³eele Deeuee : GoejerkeÀjCe OeesjCeebleie&le efJeosMeer ®eueve J³eJenej
efve³eb$eCecegkeÌle keÀjC³eele Deeues. ©He³ee meg©Jeeleeruee J³eeHeejer Keel³eeJej Deeef Ce veblej ®eeuet Keel³eeJej
HeefjJele&veer³e keÀjC³eele ³esCeej Deens. meO³ee ©He³ee®ee Flej ®eueveeleerue oj yeepeejeefOeÿerle Deens.
7) HesÀje SsJepeer HesÀcee keÀe³eoe : 1991 HetJeea efJeosMeer ®eueveeJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer HeÀe@jerve
SkeÌme®eW pe jsi³eguesMeve De@keÌì DeefmlelJeele neslee. l³eeme ‘HesÀje’Demes cnCeleele. l³eeceO³es
GoejerkeÀjCeevegmeej yeoue keÀjC³eele Deeuee DeeefCe keÀceerle keÀceer efve³eb$eCes DemeCeeje HeÀe@jerve SkeÌme®eWpe
ce@vespeceWì De@keÌì veJee keÀe³eoe keÀjC³eele D eeuee. l³eeuee ‘HesÀcee’Demes cnCeleele.
8) meeO³ee DeeefCe meesH³ee keÀjHe×leer®ee DeJeuebye : GoejerkeÀjCeebleie&le Yeejleer³e keÀjHe×leerle
megOeejCee keÀjC³eele Deeueer. keÀjHe×leerle megOeejCee keÀjC³eemeeþer keÀjC³eele Deeuesu³ee jepee ®esefue³ee
meefceleerves kesÀuesu³ee efMeHeÀejmeer 85 ìkeÌkesÀ Yeejle mejkeÀejves efmJekeÀeju³ee.
9) efJeÊeer³e #es$eele Goej OeesjCe : Yeejlee®³ee efJeÊeer³e #es$eele GoejerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer
vesceC³eele Deeuesu³ee vejefmebnced meefceleer®³ee efMeHeÀejMeer Yeejle mejkeÀejves efmJekeÀeju³ee. l³eevegmeej
meeJe&peefvekeÀ #es$eeleer yeBkeÀeb®³ee KeepeieerkeÀjCee®ee efveCe&³e, Keepeieer DeeefCe efJeosMeer yeBkeÀebvee ÒeJesMe,
yeBkeÀebvee efveCe&³e mJeeleb$³e ns efveCe&³e IesC³eele Deeues. l³ee®eÒeceeCes Yee jleeleerue J³eepeoj yeepeejeefOeÿerle
keÀjC³eele Deeues.
10) Yeeb[Jeue yeepeejele megOeejCee : ³eeyeeyele Yeeb[Jeue yeepeejeÜejs efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ DeekeÀef
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-GoejerkeÀjCeemebyebOeer mejkeÀejves Iesleuesues efveCe&³e mHeä keÀje.
1.3.4 GoejerkeÀjCee®ee Yeejleer³e GÐeesieeJejerue HeefjCeece (Impact of
Liberalization)
GoejerkeÀjCee®ee cetU nslet Keepeieer #es$eeleerue GÐeespekeÀebvee meJe& ÒekeÀej®³ee meJeueleer
efceUJetve osCes, l³eeb®³ee mecem³ee mees[efJeCes Je De[®eCeer otj keÀjCes ne Deens. meesH³ee Meyoele Keepeieer
GÐeesieebJejerue mejkeÀejer efve³eb$eCes keÀceer keÀjCes Je l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej mJeeleb$³e osCes ne nsletves®e
GoejerkeÀjCee®³ee OeesjCee®ee DeJeuebye mejkeÀejves kesÀuee.munotes.in
10
Yeejleer³e GÐeesieeJej GoejerkeÀjCee®es HeefjCeece Heg{erueÒeceeCes efometve ³esleele -
1) Keepeieer GÐeesieebvee DeveskeÀ meJeueleer :
mejkeÀejer HeeleUerJeªve GoejerkeÀjCee®es OeesjCe jeyeefJe C³ee®es þjefJeu³eecegUs Keepeieer
keÀejKeeveoejebJej meJeueleeR®ee Je
HejJeevee He×leer jÎ keÀjC³eele Deeueer. l³ee®eÒeceeCes ueIeg GÐeesieebleerue iegbleJeCetkeÀer®eer ce³ee&oe 3 keÀesìer
©. He³e¥le Jee{efJeC³eele Deeueer Deens.
2) mHeOexceO³es Jee{ Je GlHeeoveele Jee{ :
GoejerkeÀjCee®³ee OeesjCeeceg Us DeewÐeesefiekeÀ #es$eele ceesþîee ÒeceeCeeJej mHeOee& efvecee&Ce Peeueer.
l³eecegUs osMeeleerue GÐeesieebvee Deeblejjeä^er³e mHeOexuee leeW[ ÐeeJes ueeieues. l³eecegUs DeewÐeesefiekeÀ #es$eele
Lees[sHeÀej ef®ebles®es JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeues. keÀej Ce ner mHeOee& yengjeä^er³e kebÀHev³eebMeer nesleer.
GoejerkeÀjCeeveblej®³ee keÀener Je
mejkeÀejkeÀ[tve GoejerkeÀjCee®es OeesjCe jeyeefJeC³eemeeþer keÀjC³eele ³esCeejer Ghee³e³eespevee ³eesi³e veJnleer
Demes cnCelee ³esF&ue.
3) meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb®³ee keÀe³e&#ecelesle Jee{ :
GoejerkeÀjCe Deeieesoj®eer meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb®eer keÀe³e&#ecelee Je GoejerkeÀjCeeveblej®eer
meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb®eer keÀe³e&#ecelee ³ee®ee Dee{eJee Iesleu³eeme GoejerkeÀjCeeveblej meeJe&peefvekeÀ
#es$eeleerue GÐeesieeb®eer keÀeceefiejer efveef½ele®e meceeOeevekeÀejkeÀ ne sleer. l³eecegUs Keepeieer #es$eeleerue
GÐeesieeb®eer keÀeceefiejer megOeejCes DeHesef#ele nesles. Hejbleg Òel³e#eele meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb®³ee keÀeceefiejerceO³es
megOeejCee Peeu³ee®es efometve ³esle veener.
4) efJeosMeer GÐeesieeb®es Je®e&mJe :
GoejerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³escegUs GÐeesieeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe DeeefCe SkeÀe GÐeesieeves ogmeje GÐeesie
leey³eele IesC³ee®es DeveskeÀ ÒekeÀej Ie[tve Deeues Deensle. leeyee IesCeeN³ee GÐeesieebceO³es efJeosMeer kebÀHev³eeb®ee
YejCee peemle neslees Deens. KeeGpee Òeef¬eÀ³escegUs efJeosMeer iegbleJeCegkeÀoejebvee Je efJeosMeeleerue kebÀHev³eebvee
p³ee meJeueleer efceUeu³ee, l³ee meJeueleeR®ee ³ee kebÀHev³eebveer GHe³eesie keÀªve Iesleu³eecegUs Yeejleeleerue
GÐeesieeb®³ee ceeuekeÀer®es nmleeblej efJeosMeer kebÀHev³e ebkeÀ[s ceesþîee ÒeceeCeeJej Peeues Deens.
5) yengjeä^er³e kebÀHev³eeb®es Je®e&mJe :
GoejerkeÀjCee®es OeesjCe jeyeefJeC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves kebÀHev³eeb®³ee meceYeeieeb®eer efJe¬eÀer
keÀjC³ee®es þjefJeues. yengjeä^er³e kebÀHev³eebveer Yeejleer³e ke bÀHev³eeb®³ee meceYeeieeb®eer efJe¬eÀer / Kejsoer ceesþîee
ÒeceeCeeJej kesÀueer. HeefjCeecele: Yeejleer³e GÐeesieebvee osMeeceO³es®e yengjeä^er³e kebÀHev³eeb®³ee mHeOexuee leeW[
ÐeeJes ueeiele Deens.munotes.in
11
6) DeeOegefvekeÀ GlHeeove leb$e :
GoejerkeÀjCeeveblej Deeblejjeä^er³e mHeOee& efvecee&Ce Peeueer. l³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeeJejerue
mHeOexuee leeW[ osC³eemeeþer DeeOegefvekeÀ GlHeeove leb$ee®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej nesT ueeieuee.
GoejerkeÀjCeeveblej Yeejleer³e GÐeespekeÀebceO³es DeMeeÒekeÀej®e peeieª keÀlee efvecee&Ce Peeueer. efJeosMeeletve
DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve efceUJetve l³eeb®ee GHe³eesie Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeeJej nesT ueeieuee.
7) mebMeesOeve Je efJekeÀemeeJej Ke®e& :
GoejerkeÀjCeeveblej ceesþîee ÒeceeCeeJejerue peeieeflekeÀ mHeOex®ee mee cevee keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e
kebÀHev³eebveer mebMeesOeve Je efJekeÀemeeJej Hegjsmee Ke®e& keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer. DeveskeÀ kebÀHev³eeb®³ee
mebMeesOeve Je efJekeÀeme Ke®ee&ceO³es Jee{ Peeueer. l³eecegUs ®eebieu³ee opee&®³ee Je iegCeJeÊes®³ee Jemle gb®es
GlHeeove keÀªve Yeejleer³e kebÀHev³eebveer peeieeflekeÀ mHeOexuee leeW[ osTve GoejerkeÀjCee®ee HeÀe³eoe keÀ©ve
Iesleuee Deens.
8) ueIeg GÐeesieebvee DeveskeÀ mecem³ee :
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesceO³es DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele ueIet GÐeesieeb®eer Ye tefcekeÀe HeÀej cenÊJee®eer
Deens. GoejerkeÀjCeecegUs ceesþîee Je Keepeieer GÐeespekeÀebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej mees³eer Je meJeueleer
efceUeu³ee Deensle. l³eeleguevesle ueIeg GÐeesieebvee GoejerkeÀjCeecegUs keÀener mees³eer Je meJeueleer efceUeu³ee
veenerle. ueIeg GÐeesieeb®es Yeeb[Jeue, meeOeves Je GlHeeove ce³ee&efole Demeu³eeves l³eebvee peeieeflekeÀ mHeOexuee
leeW[ osCes DeMeke̳e nesT ueeieues. GoejerkeÀjCeecegUs Yeejleeleerue ueIeg GÐeesieebJej efJeHejerle HeefjCeece
Ie[tve Deeuee.
9) keÀeceieej keÀHeele :
GoejerkeÀjCee®³ee OeesjCeecegUs pes yeoue Ie[tve Deeues l³eecegUs keÀeceieejeb®³ee neueeKeerle Jee{
Peeueer. GoejerkeÀjCeeveblej ìeUsyeboer, kebÀHev³ee yebo keÀjCes Je keÀeceieej keÀHeele ³eeb®es ÒeceeCe Jee{ues.
DeveskeÀ kebÀHev³eebceO³es mJe s®®ee efveJe=Êeer (VRS )jeyeefJeC³ee Deeu³ee Deensle. GoejerkeÀjCeecegUs Yeejleer³e
GÐeesieebJej keÀener mekeÀejelcekeÀ Je keÀener vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Peeues. SkebÀojerle efJe®eej keÀjlee
GoejerkeÀjCeecegUs Yeejleer³e GÐeesie mHeOee&#ece yeveues. Dee blejjeä^er³e HeeleUerJejerue l³eeb®³ee MekeÌleerceO³es
Jee{ Peeueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-GoejerkeÀjCee®es HeefjCeece mHe<ì keÀje.munotes.in
12
1.4 peeieeflekeÀerkeÀjCe (GLOBALIZATION )
Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjje®ee DeeefCe KeepeieerkeÀjCee®ee Debeflece nslet peeieeflekeÀerkeÀjCe
ne Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCe eEkeÀJee JeweféekeÀerkeÀjCe (Globalization )ne Del³eble cenÊJeHetCe& DeeefCe
®e®ex®ee efJe
otj keÀjCes Je l³eeb®ee ÒeJeen megKekeÀj Je ieefleceeve keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e. Lees[ke̳eele J³eeHeej , efJeÊe,
jespeieej, leb$e%eeve, oUCeJeUCe, efJeosMeer mLeueeblej, He³ee&JejCe, jenCeer, Meemeve meceepeJ³eJemLee,
mebmke=Àleer DeMee meJe& ÒekeÀej®³ee #es$eeceOetve nesCeejs ©Heeblej cnCepes peeieeflekeÀerkeÀjCe Demes cnCelee
³esF&ue. peeieeflekeÀerkeÀjCe e®³ee mebkeÀuHevesle efJeÊe Je Yeeb[Jeue ³eeb®eer ceeuekeÀer, yeepeej Je mHeOee&, mebMeesOeve
Je %eeve ³eebvee mebueive leb$e%eeve, jenCeerceevee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, mebHetCe& peieeefJe
1.4.1 J³eeK³ee ( Defination ) :
Deeblejjeä^er³e cegêe efveOeerves peeieefkeÀkeÀerkeÀjCee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeeCes kesÀueer Deens.
1) ©meer ceesoer : cegkeÌle mHeOee& DeeefCe veJes leb$e%eeve ³eeÜejs GlHeeove DeeefCe GlHeeokeÀlee Jee{efJeCes
DeeefCe mebHetCe& peiee®eer meueie SkeÀ®e yeepeejHesþ efvecee&Ce keÀ©ve Jemlet Je mesJee ³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjCes.
2) ÞeJeCekegÀceejeEmeie : peeieeflekeÀerkeÀjCe cnCepes meJe& osMee®eer SkeÀ®e yeepeejHesþ efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe
l³ee yeepeejHesþsle peieeleerue meeOevemeeceûeer®es DeeefCe Yeeb[Jeuee®es megueYe Heefj®eeueve efvecee&Ce keÀjCes nes³e.
3) Òee. osJeWê DeJemLeer : yeepeejeefOeÿerle DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee [eJeHes®eeletve peeie eflekeÀerkeÀjCee®es
OeesjCe DeefmlelJeele Deeues. ³ee OeesjCeele Deeblejjeä^er³e mHeOee&lcekeÀ JeeleeJejCeeMeer jeä^er³e
DeLe&J³eJemles®ee mecevJe³e meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle meJe&
Jemletb®³ee Dee³eeleerJe jerue efveye¥Oe ìH³eeìH³eeves jÎ keÀjCes, Dee³eele keÀceerle keÀceer HeeleUerJej DeeCeCes
lemes®e meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue GÐeesieeb®es KeepeieerkeÀjCe keÀjCes, peeieeflekeÀerkeÀjCeeceO³es jeä^ebleie&le
ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCe jeä^er³e yeepeejHesþ ³e eHes#ee Deeblejjeä^er³e ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCe Deeblejje<ì^er³e
yeepeejHesþ ³eeb®ee ÒeYeeJe DeefOekeÀ Demelees. l³eecegUs Yeeb[Jeue, Jemlet, leb$e%eeve DeeefCe Þece ³eeb®³ee
ieefleMeeruelesuee jeä^er³e meercee jenele veenerle. peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs peieeleerue Òel³eskeÀ jeä^e®eer DeeefCe
jeä^ejeä^eleerue GÐeesieeb®eer mHeOee& Je=Êeer Jee{erme ueeieles. peieele ®eeueCeeN³ee mebMeesOeve Je efJekeÀemee®ee
ueeYe meJe&®e jeä^ebvee lelHejlesves efceUlees. l³eecegUs Òel³eskeÀ jeä^eleerue keÀe³e&#ecelee Dee efCe GlHeeokeÀlee
³eele peueo Jee{ nesles.
1.4.2 peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes : peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes Heg{erueÒeceeCes meebielee
³esleerue.
1) ceesþîee ÒeceeCeele J³eJenej : peeieeflekeÀ J³eJemee³eele GlHeeove DeeefCe efJeHeCeve J ³eJenej ceesþîee
ÒeceeCeele DeefmlelJeele ³esleele. l³eebvee peeieeflekeÀ iejpee HetCe& keÀjeJe³ee®³ee Demeleele. l³eecegUs GÐeesieebvee
yeenîeye®eleer®es ueeYe nesleele.munotes.in
13
2) ceesþer mHeOee& : peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs ceesþîee mHeOexuee ®eeuevee efceUles. peeieeflekeÀ yeepeejeleerue
mHeOex®es mJe©He HeÀej G®®e Deens. J³eJemee³e mebmLesuee osMeebleie&le mHeOe&keÀ DeeefCe Deeblejjeä^er³e mHeOe&keÀ
³eeb®³eeMeer SkeÀe®eJesUer mHeOee& keÀjeJeer ueeieles. lemes®e peieeleerue meJe& efve³ee&lekeÀ osMeebyejesyej mH eOee&
keÀjeJeer ueeieles.
3) meercesHeefuekeÀ[s J³eeHeej Je mLeueeblej ³eele Jee{ : peeieeflekeÀerkeÀjCeeuee Òeeslmeenve osCeejs OeesjCe
DeeefCe iesu³ee oMekeÀeleerue leebef$ekeÀ efJekeÀeme ³eecegUs meercesHeefuekeÀ[s J³eeHeej, iegbleJeCetkeÀ DeeefCe mLeu eeblej
³eele ceesþer Jee{ Peeueer Deens.
4) Kegueer yeepeejeefOeÿerle DeLe&J³eJemLee : iesu³ee oesve oMekeÀele peeieeflekeÀ HeeleUerJej DeveskeÀ
mejkeÀejebveer Kegu³ee yeepeejefOeÿerle DeLe&J³eJemLes®ee efmJekeÀej kesÀuee. mJele:®³ee GlHeeove#ecelesle
ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ keÀ©ve Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eebvee ceesþîee ÒeceeCeele mebOeer
efvecee&Ce kesÀu³ee. J³eeHeejeJejerue efveye¥Oe keÀceer kesÀues. Jemlet DeeefCe mesJee ³eeb®ee J³eeHeej DeeefCe iegbleJeCetkeÀ
³eeyeeyele Dev eskeÀ Deeblejjeä^er³e keÀjej DeefmlelJeele Deeues.
5) Deebleje<ì^er³e efJeÊeer³e DeeefCe J³eJemee³e j®eves®ee efJekeÀeme : meO³ee®es peeieeflekeÀerkeÀjCe ne
Deeblejjeä^er³e efJeÊeer³e DeeefCe J³eJemee³e j®eves®³ee efJekeÀemee®ee HeefjCeece Deens.
6) leeb ef$ekeÀ efJekeÀeme : ceeefnleer leb$e%eevee®³ee #es$eeleerue ÒeieleercegUs DeeefLe&keÀ peerJeveeceO³es HeÀej ceesþe
yeoue Peeuee. ceeefnleer leb$e%eeveecegUs peeieeflekeÀ GHeYeeskeÌlee, iegbleJeCegkeÀoej, J³eJemee³e, DeeefLe&keÀ
ÒeJeeneb®es efJeMues
Peeuee.
7) yengje<ì^er³e kebÀHev³eeb®ee efJekeÀeme :peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs yengjeä^er³e kebÀHev³ee DeefmlelJeele
Deeu³ee. yengjeä^er³e kebÀHeveer ³ee DeeHeu³ee MeeKeeb®³eeÜejs DeveskeÀ osMeele J³eJemee³e keÀjleele. l³eecegUs
peeieeflekeÀ J³eeHeejele ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.munotes.in
14
1.4.3 peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&J³eJemLesJej nesCeeje HeefjCeece (Impact of
Globalizaton on Economy)
Yeejlee®es peeieeflekeÀerkeÀjCee®es OeesjCe efmJekeÀeju³eecegUs peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee efve³eceeb®es Heeueve
keÀjeJes ueeieles. l³eecegUs Yeejlee®³ee DeLe&J³eJemLesJej Je DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe #es$eebJej
peeieeflekeÀerkeÀjCee®es efJeefJeOe HeefjCeece Peeuesues efometve ³esleele. l³eeHew keÀer keÀener cenÊJee®es HeefjCeece Heg{erue
ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) Dee³eele MegukeÀele keÀHeele : Yeejleeves Dee³eeleerJejerue ÒeMegukeÀ keÀceer keÀjeJes, GHeYeesi³e Jemlegb®³ee
Dee³eeleerJej Ieeleuesueer efve³eb$eCes nìJeeJeerle, vekeÀejelceke À efveye¥Oe otj keÀjeJesle Fl³eeoeryeeyele peeieeflekeÀ
J³eeHeej mebIeìvee (W.T.O.) YeejleeJej o[HeCe DeeCele Deens. HeefjCeeceer Yeejleeves ÒeeceeefCekeÀHeCes
keÀjejeleerue DeìeR®es HeeuekeÀ keÀªve meerceeMegukeÀ ojJe
2) ®eerveer Jemletb®ee J³eeHeej : meO³ee ®eerveceO³es GlHeeove Peeuesu³ee Jemlegb®ee J³eeHeej YeejleeceO³es
keÀceer eEkeÀceleerceO³es nesle Deens. Yeejleeleerue keÀesCel³eener GlmeJeeu ee Yeejleer³e yeepeejHesþe ®eerveer Jemlegbveer
iepeyepeuesu³ee efomele Deensle. l³eecegUs Yeejleer³e GÐeespekeÀebHeg{s veJeerve mecem³ee efvecee&Ce Peeuesueer Deens.
3) efJeosMeer Yeeb[Jeuee®eer iegbleJeCetkeÀ : peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs osMeele ceesþîe e ÒeceeCeeJej efJeosMeer
iegbleJeCegkeÀ nesT ueeieueer Deens. Hee³eeYetle GÐeesieebceO³esner DeMee ÒekeÀej®³ee iegbleJeCetkeÀer®ee ÒeYeeJe efomet
ueeieuesuee Deens. l³eecegUs osMeeleerue meeOeve meeceûeer®ee He³ee&Hle GHe³eesie nesT ueeieuee Je
jespeieeje® ³eener DeveskeÀ mebOeer GHeueyOe nesle Deensle.
4) Yeeb[Jeue yeepeejeceO³es iegbleJeCetkeÀ : HejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀerJej Demeuesues efveye¥Oe keÀceer keÀjC³eele
Deeu³eeves HejkeÀer³e mebmLeelcekeÀ iegbleJeCegkeÀoejebveer Yeejleeleerue Yeeb[Jeue yeepeej ele ceesþîee ÒeceeCeeJej
iegbleJeCetkeÀ kesÀuesueer Deens. keÀesìîeeJeOeer ©He³eeb®eer HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeejele
Peeuesueer Deens.
5) pegv³ee keÀej Dee³eeleer®eer HejJeeveieer : Yeejleeves efJeosMeeleerue pegv³ee keÀej Dee³ eeleerme HejJeeveieer
efou³eeves Yeejleer³e Dee@ìesceesyeeF&ue GÐeesieebJej meb¬eÀele Dees{eJeueer Deens. Yeejle mejkeÀej®³ee ³ee
efveCe&³eeme Òeefme× GÐeesieHeleer Þeer. jengue yepeepe ³eeb®eer jeä^efJejesOeer keÀe³e& Demes mebyeesOeues Deens.
6) Yee jleeleerue GÐeesieeb®eer efHeísneì : peeieeflekeÀerkeÀjCeeveblej DeeHeu³ee osMeeleerue GÐeesieebvee
peeieeflekeÀ mHeOexuee leeW[ ÐeeJes ueeiele Demeu³eeves osMeeleerue DeveskeÀ Òeefleÿerle GÐeesieebvee meg©Jeeleeruee
DeefmlelJe efìkeÀJetve þsJeCes DeMeke̳ e Peeues. cnCetve Yeejleer³e kebÀHev³eebveer l³eeb®³ee efve³eb$eCeeKeeueer
Demeuesu³ee GÐeesiee®eer efJe¬eÀer kesÀueer. osMeeleerue yeepeejHesþebceO³es efvecee&Ce Peeuesu³ee leerJe& mHeOexcegUs DeveskeÀ
GÐeesieeb®eer efHeísneì Peeueer.
7) yengjeä^er³e keb ÀHev³eeb®es Je®e&mJe : peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs yengjeä^er³e kebÀHev³eebvee Yeejleele ÒeJesMe
keÀjC³ee®eer cegkeÌle mebOeer efceUeueer. l³eecegUs yengjeä^er³e kebÀHev³eebveer ceesþîee ÒeceeCeeJej osMeele efMejkeÀeJemunotes.in
15
kesÀuee. Yeejleeleerue yengjeä^er³e ke bÀHev³eeb®eer mebK³ee ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ueer Deens. l³eecegUs efJeosMeer
Yeeb[Jeue iegbleJeCegkeÀerceO³es Jee{ nesTve DeewÐeesefiekeÀ #es$ee®ee efJemleej Ie[tve Deeuee Deens.
8) efìkeÀeT GHeYeesi³e Jemletb®³ee GlHeeoveele Jee{ : efJeosMeer iegbleJe CegkeÀer®ee DeesIe Yeejleele Deeuee
Je ceesþîee ÒeceeCeeJej yengjeä^er³e kebÀHev³eebveer l³eeb®es GlHeeove Yeejleele megª kesÀu³eeves ceesþîee ÒeceeCeeJej
mHeOee& megª Peeueer Deens. l³eecegUs efìkeÀeT Je GHeYeesi³e DeMee Jemletb®³ee GlHeeoveele Jee{ Peeue er.
peeieeflekeÀerkeÀjCeeHetJeea p³ee GÐeesieeb®eer osMeele cekeÌlesoejer nesleer leer mebHegäele Deeueer.
9) yeskeÀejerceO³es Jee{ : peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs osMeele DeeOegveerkeÀ leb$e%eeve Deeues, mebieCekeÀ Deeues.
l³eecegUs GlHeeovee®³ee HeejbHeeef jkeÀ He×leer keÀeueyee¿e þju³ee Je l³eeb®ee HeefjCeece jespeieejeJej ceesþîee
ÒeceeCeele Peeuee. DeveskeÀ ueeskeÀebvee l³eeb®ee jespeieej ieceJeeJee ueeieuee Je yeskeÀejerle Jee{ Peeueer.
10) osMeeleerue GÐeesie Deepeejer Je yebo He[ues : peeieeflekeÀ mHe Oee& Je yengjeä^er³e kebÀHev³ee
³eeb®³eeyejesyej efìketÀve jenCes DeveskeÀ GÐeesieebvee Meke̳e ve Peeu³eeves les GÐeesie yebo He[ues. DeveskeÀ GÐeesie
Deepeejer He[ues. ³ee meJe& GÐeesieeleerue keÀce&®eeN³eebJej yeskeÀejer®eer mecem³ee efvecee&Ce Peeueer Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&J³eJemLesJejerue HeefjCeece mHe<ì keÀje.
1.5 veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe (NIP)1991
24 peguew 1991 jespeer keWÀê mejkeÀejves veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCee®eer Iees
OeesjCee®es cegK³e O³es³e Yeejleer³e GÐeesie #es$ee®es GoejerkeÀjCe keÀjCes ns nesl es. ³ee OeesjCee®eer cenÊJee®eer
GÎeräîes Deeblejjeä^er³e mHeOexuee leeW[ osCes, DeeefLe&keÀ¢äîe ceeieeme efJeYeeiee®ee efJekeÀeme keÀjCes,
Yeejleer³e GÐeesieebvee Hee½eel³e osMeeleerue GÐeesieebMeer mHeOee& keÀª MekeÀleerue DeMee ÒekeÀejs me#ece keÀjCes,
GlHeeovee®³ee meeOeve -meecegûeer®ee He³ee&Hle JeeHej keÀjCes, GlHeeokeÀ jespeieejeceO³es Jee{ keÀjCes,
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{efJeCes Je DeewÐeesefiekeÀ mebj®evesceOeerue Deefveä ÒeJe=Êeer®es efveceg&ueve keÀjCes ner
meebielee ³esleerue.munotes.in
16
1.5.1 veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCee®eer JewefMe<ìîes ( Features of NIP) :
veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe J³eeHekeÀ Deens. DeewÐeesefiekeÀ DeLe&J³eJemLesceOeerue keÀener #es$eebceO³es pegveer
Hee³eJeeì mees[tve, mejkeÀej®³ee J³eJenejebvee HetCe&HeCes JesieUer efoMee osC³ee®ee Òe³elve ³ee OeesjCee®³ee
ceeO³eceeletve keÀjC³eele Deeuee Deens. ³ee OeesjCee®eer cegK³e JewefMeäîes Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) meeJe&peefvekeÀ #es$eeb®ee mebkeÀes®e : 1991 ®es DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe meeJe&peefvekeÀ #es$ee®es keÀe³e&#es$e
keÀceer keÀjC³eeJej Yej osCeejs nesles. ³ee OeesjCeevegmeej HeÀkeÌle Deeþ GÐeesie®e meeJe&peefvekeÀ #es$eemeeþer
jeKetve þsJeC³eele Deeues. meeJe&peefvekeÀ #es$eemeeþer jeKeerJe Demeuesu³ee GÐeesieeb®³ee mebK³esceO³es GÊejesÊej
Ieì keÀjC³eele Deeueer. meO³ee HeÀkeÌle leerve®e #es$es meeJe&peefvekeÀ #es$eemeeþer jeKeerJe Deensle. leer
DeCegMekeÌleer, DeCegMekeÌleer®³ee Devegmet®eerceO³es efveefo&ä Keefvepes Je jsuJes JeenletkeÀ ner Deensle.
2) HejJeevee He×leerle Decegueeûe yeoue : GÐeespekeÀe bvee DeefOekeÀ mJeeleb$³e osC³eekeÀefjlee Je l³eebvee
iegbleJeCegkeÀer®es efveCe&³e lelHejlesves IesC³eemeeþer 1991 ³ee OeesjCeele meO³ee HeÀkeÌle mene GÐeesieebkeÀefjlee®e
HejJeeves IesCes DeefveJee³e& ( Compulsory ) þjefJeC³eele Deeues Deens. DeukeÀesnesue , efmeieejsì,
neefvekeÀejkeÀ jmee³eves, mebj#eCeefJe
mebHetCe&HeC es jÎ keÀjC³eele Deeuee Deens.
3) efJeosMeer Yeeb[Jeuee®eer iegbleJeCetkeÀ : 1991 ®³ee Deeieesoj efJeosMeer iegbleJeCetkeÀermeeþer mejkeÀej®eer
HejJeeveieer I³eeJeer ueeiele nesleer. l³eeceUs l³eeceO³es Òe®eb[ efJeuebye nesle neslee. lemes®e mejkeÀejer
nmle#esHener ceesþîee ÒeceeCeeJej nesle Demes. Hejbleg veJeerve OeesjCeevegmeej 34 GÐeesieeb®eer SkeÀ ³eeoer®e
keÀjC³eele Deeueer. ³ee GÐeesieebvee mejkeÀejkeÀ[tve keÀesCeleerner efJeMes
ner ce³ee&oe 100 ìkeÌkesÀ He³e¥le Jee{efJeC³eele Deeuesueer Deens.
4) efJeosMeer leb$e%eeve : leb$e%eevee®³ee DeYeeJeecegUs Yeejleer³e DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemee®³ee ceeie&le De[LeUs
efvecee&Ce nesle Deensle. l³eecegUs veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeevegmeej mejkeÀej GÐeesieHeleeRvee HejkeÀer³e
leb$e%eevee®eer Dee³eele keÀjC³eekeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ les keÀjej keÀjC³eemeeþer Devegceleer osF&ue. l³ee®eÒeceeCes
HejkeÀer³e leb$e Je leb$e%eevee®³ee mesJee ³eeb®ee GHe³eesie keÀªve IesC³eemeeþer GÐeesieHeleeRvee cegkeÌle HejJeeveieer
efoueer peeF&ue.
5) meeJe&peefvekeÀ #es$ee®es efveieg¥leJeCegkeÀerkeÀjCe : meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee ¢äerkeÀesveeletve p³eebvee
cenÊJe veener , p³eeefþkeÀeCeer DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀuee peele veener Je p³eeefþkeÀeCeer
DeuHeÒeceeCeeJej GlHeeovee®es keÀe³e& kesÀues peeles DeMee GÐeesieeb®es efveieg¥leJeCegkeÀerkeÀjCe keÀjC³ee®es OeesjCe
1991 ®³ee OeesjCeele þjefJeC³eele Deeues. l ³eecegues meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue DeveskeÀ GÐeesieeb®es
KeepeieerkeÀjCe keÀjC³eele Deeues Deens.
6) cekeÌlesoejer efve³eceve keÀe³eÐeeceO³es megOeejCee : 1991 HetJeea 100 keÀesìer ©. Hes#ee peemle
iegbleJeCetkeÀ Demeuesu³ee meJe& GÐeesieebvee cekeÌle soejer efve³eceve keÀe³eoe ( M.R.T.P. Act ) ueeiet
neslee.munotes.in
17
³eecegUs ³ee GÐeesieebceO³es GlHeeoveele Jee{ keÀjCes, efJemleej keÀjCes, veJeerve GlHeeove keÀjCes F. yeeyeeRJej
keÀ[keÀ efve³eb$eCe nesles. veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeevegmeej ner meJe& efve³e b$eCes keÀceer keÀjC³eele Deeueer
Deensle.
7) veJeerve GÐeesieebmeeþer HejJeevee : veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeevegmeej p³ee GÐeesieebvee HejJeevee IesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. efveJe[keÀ GÐeesie mees[u³eeme, Flej GÐeesie 1 efceefue³eve ueeskeÀemebK³esHe s#ee peemle
ueeskeÀmebK³ee vemeuesu³ee MenjeceO³es megª keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®³ee HejJeev³ee®eer iejpe veener. 1
efceefue³eveHes#ee peemle ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee MenjeceO³es 25 efkeÀ.ceer. DeblejeHeefuekeÀ[s veJeerve GÐeesie
megª keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®³ee HejJeev³ee®eer iejpe vemeles.
8) keÀpe& YeeieYeeb[JeueeceO³es HeefjJeefle&le keÀjC³ee®eer lejleto jÎ : yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLee
GÐeesieebvee pees keÀpe&HegjJeþe keÀjleele l³eeceO³es keÀpee&®ee keÀener ìkeÌkesÀ Yeeie Yeeb[JeueeceO³es Hee fjJeleeale
keÀjC³ee®eer lejleto veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeeceO³es keÀjC³eele Deeueer. yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeebvee ³ee
ÒekeÀej®³ee lejlegoer®ee GHe³eesie keÀªve GÐeesieeb®ee Òel³e#e leeyee IesCes eEkeÀJee GÐeesieeb®³e J³emLeeHeveeJej
o[HeCe DeeC eCes Meke̳e nesles. cnCetve DeMee ÒekeÀej®eer lejleto®e ³ee OeesjCeeletve jÎ keÀjC³eele Deeueer
Deens.
9) GlHeeove Òeef¬eÀ³ee : FbefpeefveDejeRie Je FueskeÌì^e@efvekeÌme GÐeesieebvee GlHeeoveemeeþer ueeieCeeje keÀ®®ee
ceeue osMeeletve®e Kejsoer keÀjeJee ueeiele Demes. Hejbleg veJeerve OeesjCeeceO³es ner lejleto keÀceer keÀjC³eele
Deeueer Deens. Deelee DeMee ÒekeÀej®³ee GÐeesieebvee Goej Dee³eele OeesjCee®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer
Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-veJeerve DeewÐeesefiekeÀ O eesjCee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.
1.6 ceeefnleer leb$e%eeve (INFORMATION TECHNOLOGY )
1.6.1 He´emleeefJekeÀ –
ceeefnleer leb$e%eeve ³ee oesve Meyoeb®es cenÊJe Hegvne JesieU³ee HeOoleerves meebieC³ee®eer iejpe veener.
21 Jes MelekeÀ ns ceeefnleer leb$e%eevee®es MelekeÀ cnCetve DeesUKeues peeles. Deeblejpeeue (Fbìjvesì) Jej
ceeefnleer®ee He´®eb[ meeþe Deens efkebÀJee ceeefnleer®ee cenemeeiej Deens. efMe#eCe #es$eeHeemetve les meJe&munotes.in
18
GÐeeWieeHe³e¥le®eer ceeefnleer lemes®e meJe& #es$eeceOeer ue ceeefnleer FbìjvesìJej GHeueyOe Deens. veJeerve GÐeesie
megjÀ keÀjC³eemeeþer ³ee ceeefnleer®ee vekeÌkeÀer®e GHe³eesie keÀ©ve Ieslee ³eslees.
leb$e%eevee®ee JeeHej keÀ©ve DeveskeÀ mesJee Je megefJeOee GHeueyOe Peeu³ee Deensle. meceepee®es
DeeefLe&keÀ, M ew#eefCekeÀ HeefjJele&ve nesle Deens. meceepe peemle ieefleceeve yevele Demeleevee l³ee®³ee megKee®³ee
keÀuHevee ³ee HetJeea®³ee efHe{erHes#ee JesieUîee Deensle. GÊece mesJee Je megefJeOeebmeeþer meceepee®eer Hewmes Ke®e&
keÀjC³ee®eer #ecelee Je Je=Êeer ye ouele Deens. efMe#eCe, J³eJemee³e DeLeJee veeskeÀjer®es efþkeÀeCe Je jenC³ee®eer
peeiee ns ³eeleerue Deblej Jeeìle Deens. l³eecegUs ojjespe He´Jeemeele JesU yeje®e ueeiele Deens. DeMee
yeouel³ee peieeceO³es JesieJesieUîee mesJee Je megefJeOee HegjefJeC³ee® eer iejpe Deens. DeMee mesJee Je megefJeOeebmeeþer
veJeerve GÐeesieebvee YejHetj mebOeer Deens.
1.6.2 veJeerve GÐeesie –
veJeerve GÐeesie megjÀ keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ iees<ìeR®ee yeejkeÀeF&ves efJe®eej keÀjeJee ueeielees. veJeerve
GÐeesieeceOeerue mebYee J³e OeeskesÀ Je l³eemeeþer Ghee³e³eespevee ³ee®eer DeeKeCeer DeeOeer®e keÀ©ve þsJeeJeer ueeieles.
veJeerve GÐeesieeceO³es cesnvele, ef®ekeÀeìer Je iegCeJeÊee jeKeu³eeme vekeÌkeÀer®e ³eMe efceUsue. DeeefLe&keÀ yeepet
cnCepes Yeeie Yeeb[Jeue GYeejCeer ³eemee þer DeveskeÀ mebmLee®es meene³³e efceUt MekeÀles. DeeHeu³ee osMeeceO³es
mejkeÀej®³ee HeeleUerJejner veJeerve GÐeespekeÀebvee meene³³e Je He´eslmeenve osC³eemeeþer JesieJesieUîee ³eespevee
GHeueyOe kesÀu³ee Deensle. Fbìjvesìuee ceeefnleer®ee ceneceeie& cnCe leele. Fbìjvesìuee JeeHej keÀ©ve veefJeve
GÐeesieebvee ueeieCeejer meJe& ceeefnleer efceUt MekeÀles. lemes®e veJeerve GÐeesie megjÀ keÀjC³eemeeþerner mesJee Je
megefJeOee efceUt MekeÀleele.
He´l³eskeÀpeCe melele DeeHeu³ee keÀeceeceO³es J³eie´ efkebÀJee J³ emle Demelees. ®eebieu³ee Je veefJeC³eHetCe&
keÀeceemeeþer JeeHejuesuee JesU ceveeuee Deevebo oslees. veJeveJeerve efveefce&leer Je l³eeHeemetve meceepeeuee GHe³egkeÌle
mesJee GHeueyOe keÀjCes ns keÀe³e&ceive ueeskeÀebceO³es efJeMes
keÀuHeveebvee cetle& ©He osleevee GÐeespekeÀ J³eJene³e&lee leHeemetve Heenleele. DeMee HeOoleerves veJeerve GÐeesieebve e
®eeuevee efceUles. l³ee GÐeesieeb®es ³eMe -DeHe³eMe DeveskeÀ iees<ìeRJej DeJeuebyetve Demeles.
meO³ee®³ee mHeOee&lcekeÀ peieeceO³es Dee³e. Sme. Dees. meejKes iegCeJeÊee efmeOo keÀjCeejs
He´eceCeHe$e GÐeespekeÀebvee I³eeJes ueeieles Je GlHeeovee®ee HegjJeþener JesUsle keÀjeJee ueeielees. DeMee JesUer
ceeieCeer peemle Demeu³eeme efkebÀJee keÀceer Ke®ee&le GlHeeove keÀjC³eemeeþer keÀener keÀbHev³ee Flejebvee keÀener
Yeeieeb®ee HegjJeþe keÀjleele. ³eeletvener veJeerve GÐeesieeuee megjÀJeele keÀjlee ³esl es. Fb[efmì^Deue [sJnueHeceWì
keÀe@HeexjsMeve mebmLee Debleie&le Fb[efmì^Deue peeiee lemes®e Jeerpe, HeeCeer, jmles ³ee megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve
efou³eeves veefJeve GÐeesie JesieJesieU³ee Keb[eceO³es megjÀ Peeues. meve 1965 ceO³es DeeefMe³ee Kbe[eceO³es
Yeejle Heefnuee osMe neslee keÀer p³eeves keÀeb[uee ³esLes F&.Heer. Pes[ efvecee&Ce kesÀuee. SefHe´ue 2000 ceO³es
Sme. F&. Pes[ OeesjCe peenerj kesÀues. ces 2005 ceO³es Sme. F&. Pes[ S@keÌì ueeskeÀmeYesves mebcele kesÀuee. 10
HesÀyeg´Jeejer 2006 jespeer Sm e. F&. Pes[ S@keÌì 2005 l³eemeeþer®es SEZefve³ece kesÀu³eeJej Deceueele Deeuee.
GÐeesieOebo³eemeeþer HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoejebvee DeekeÀef
19
SEZ ®eer cetU GefÎ<ìs
1) FkeÀe@vee@efceue S@efkeÌìJnerìer ®eer Jee{ JneJeer.
2) efve³ee&leerceO³es Jee{ JneJeer.
3) HejsoMeeletve Je osMeeceOetve FvJnsmìceWì Jee{eJeer.
4) ScHuee@³eceW쮳ee mebOeer efceUeJ³ee.
5) Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer (FvHe´ÀemìkeÌ®ej®eer ) Jee{ JneJeer.
SEZDemes 585 He´keÀuHe YeejleeceO³e s megjÀ Peeues Deensle. HegC³eepeJeUerues n[Hemej ³esLes
ceiejHeììe ìeTveefMeHe ne SEZHe´keÀuHe 12 nskeÌìj peeiesceO³es GYeejuee Demetve ³esLes DeveskeÀ
kebÀHev³eebveer l³eeb®es keÀece megjÀ kesÀues Deens. DeMee ceesþîee He´keÀuHeebHeemetve les Iejer yemet ve HejosMeeceOeerue
kebÀHev³eeb®es keÀece Iej®³ee mebievekeÀeJej Fbvìjves쮳ee ceeO³eceeletve keÀ©ve osC³eemeejK³ee DeveskeÀ veJeerve
GÐeesiee®eer mebOeer GHeueyOe Deensle.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve-veJeerve GÐeesieeb®es megjÀ keÀjC³eemeeþer keÀe³e keÀjeue les mHe<ì keÀje?
1.6.3 ceeefnleer leb$e%eeveeÜejs ceeefnleer –
Fbìjvesì Je mebieCekeÀ ³eeb®³ee meene³³eeves DeveskeÀ GÊece veefJeve GÐeesie megjÀ keÀjlee ³esleele.
³eeceO³es Meeues³e efMe#eCeeletve les y e@efkebÀie #es$eeHeemetve DeveskeÀ GÐeesie megjÀ keÀjlee ³esleele. Hejbleg l³eemeeþer
He´esie@´efcebie, ceuìerefce[er³ee, Jesye [sJnueHeceWì ³eeb®es %eeve mebHeeove keÀjCes pejÀjer®es Deens. FbìjvesìJej
DeveskeÀ ìs^efvebie meWìj®ee JesyemeeFì GHeueyOe Deen sle. keÀener JesyemeeF&ìJej F& -uesKeve GHeueyOe Deens.
Iejer yemetve megOoe FbìjvesìJej Demes keÀesme& keÀjlee ³esleele. GÐeesieebceeHe&Àle HegjefJeu³ee peeCeeN³ee mesJee -
megefJeOeeb®eer ceeefnleer Je peeefnjeleer FbìjvesìJej GHeueyOe Deensle. ns me®e& Fbefpeve®ee JeeHej keÀ©ve
DeeHeCeeme nJ³ee Demeuesu³ee GÐeesieeb®eer ceeefnleer #eCeele GHeueyOe nesles.
Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve HejosMeeceOeerue mebmLeebmeeþer [eìe Svì^er®ee GÐeesie Iejer yemetve
keÀjlee ³eslees. ³eemeeþer FbìjvesìJej DeMee He´keÀej ®³ee iejpeeb®eer ceeefnleer Jesye meeF&ìJejÀve efceUles.
ces[erkeÀue ì^evmeefke´ÀHMevemeejK³ee GÐeesieeb®eer ceeefnleerner FbìjvesìJej efceUles. ³eemeeþer cesef[keÀueceOeerue
Meyoeb®eer veerì ceeefnleer Je HejosMeer [e@keÌìjeb®³ee yeesueerYee
Fbìjvesì ceeO³eceeletve keÀjlee ³esleele.munotes.in
20
GÐeesie megjÀ keÀjleevee Depe& kegÀþs keÀjeJe³ee®ee, Depee&®ee vecegvee, Deveecele jkeÌkeÀce YejCes
³ee®eerner ceeefnleer FbìjvesìJej efceUles. meO³ee HesHejceO³es peeefnjeleer osC³eeHes#ee FbìjvesìJej veJeerve
keÀecee®³ee efveefJeoe JesyemeeF&ìJej osCes. HeÀej®e meesHes Peeues Deens. HesHejceO³es l³ee Heefjmejemeeþer®e
peeefnjele oslee ³esles Hejbleg FbìjvesìJej®eer peeefnjele ner peieYej yeIelee ³esles.
1.6.4 ceeefnleer, leb$e%eeve Je me bHe´sMeve ³eeb®eer Jee{ DeeefCe l³eeb®ee ojjespe®³ee peerJeveeJejerue
HeefjCeece -
He´mleeJevee –ceeveJee®³ee ojjespe®³ee efpeJeveeJej ceeefnleer Je leb$e%eeveeves KetHe ceesþe He´YeeJe ìekeÀuesuee
Deens. Fbìjvesì, Jesye, efjceesì meWmeerie, peerDee³eSme, peerHeerSme, otjOJeveer, otjYe´ceCeOJeveer ³eb$e, He@ÀkeÌme
³ee meeOeveeb®³ee efJekeÀemeecegUs SkeÀe efþkeÀeCe®eer ceeefnleer keÀener meWkeÀoele®e ogmeN³eeHe³e¥le Heesn®eJelee ³esles.
l³eecegUs, ceeefnleer leb$e%eeve Je oUCeJeUCee®eer He´efke´À³eeves meJe& efmecee Heej kesÀu³ee Deensle. l³eecegUs
J³eJemee³e, J³eJemLeeHeve Deejesi³e, DeeHelleer J³eJemLeeHeve ³ee #es$eeble ke´Àebleer Peeueer Deens. ³ee®ee DeeHeCe
Lees[ke̳eele DeY³eeme keÀ©.
1.6.5 ceeefnleer leb$e%eevee®ee He´YeeJe –
1) Jesye (WWW) -³eeJej e fJeefJeOe efJe
DeveskeÀ He´keÀej®eer ceeefnleer GHeueyOe Deens.
2) peerDee³eSme -He=LJeerleueebJejerue efJeefJeOe efþkeÀebCee®eer ceeefnleer ³eeJej GHeueyOe Deens. efJeefJeOe
keÀejCeebmeeþer, GHe³eesieebmeeþer ³ee ceeefnleer®³ee GHe³eesie neslees. ³ee®eyejesyej HeeC³ee®ee Þeesle keÀesþs Deens.
ceeleer®ee He´keÀej, pebieueer Yeeie, HeerkesÀ, kegÀjCes ³eeb®eerner ceenerleer efceUefJeC³eemeeþer ³ee leb$ee®ee HeÀej ceesþîee
He´ceeCeele GHe³eesie neslees / DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeceO³es, keÀejKeeves keÀesþs ìekeÀeJesle ³ee®eer ceeefnleer
efceUefJeC³eemeeþer ³ee leb$ee®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeel e kesÀuee peele Deens.
3) efjceesì meWmeerie -DeJekeÀeMeeletve He=LJeerleuee®eer osKejsKe keÀjCes ³eeuee®e efjceesì meWmeeRie Demes
cnCeleele. ³eemeeþer JeeHejuesu³ee peeCeeN³ee GHeie´neuee jerceesì meWmeerie GHeie´n cnCeleele. ns leb$e%eeve
DeefleMe³e GH e³egkeÌle Deens. DeeHeu³ee owvebefove peerJeveele DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer Del³eble cenÊJee®eer ceeefnleer
³ee leb$e%eeveecegUs GHeueyOe nesles. ³ee leb$eecegUs efceUCeejer ceeefnleer Keeueerue He´ceeCes -
peuemeeþîeeb®eer ceeefnleer DeefleMe³e peueo ieleerv es efceUles. HeeCeer keÀesþs veener, meeþe efkeÀleer Deens ns
peeCetve Ieslee ³esles.
Yet-meJex#eCe : Gheie´ne®³ee ceoleerves je<ì^er³e HeeleUerJej Yet -meJex#eCe keÀjlee ³esles.
je<ì^er³e Hes³epeue ceesnerce : Yet-ieYee&leerue HeeC³ee®³ee meeþ³ee®ee Debo epe ³eecegUs yeebOelee ³eslees. ner
ceesnerce je<ì^er³e Hes³epeue ceesnercesleebie&le jeyeefJeC³eele ³esles.
og
GHeYeesie neslees.
pebieue Yeeiee®es ceeHeve : -He´osMeevegmeej pebieuee®es He´ceeCe ceenerle keÀ©ve IesC³eemeeþer ³ee le$eeb®ee
GHe³eesie neslees.munotes.in
21
HegjebyeÎue meJex#eCe : -³ee leb$ee®³ee mee n³eeves Hegjie´mle Yeeiee®eer ceeefnleer leelkeÀeU GHeueyOe nesles
lemes®e keÀece Ghee³e ³eespevee kesÀu³ee Heeefnpesle ³ee®eer keÀuHevee ³esles.
ceemesceejer : -ceemesceejermeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer ceeefnleer Goe. ceeM³eeb®eer GHeueyOelee,
nJeeceeve, He´Jeen ³eeb®eer ceenerleer efceUle Demeu³eecegUs ceemesceejermeeþer ³ee leb$ee®ee GHe³eesie keÀjÀve
Iesleuee peelees.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve-ceeefnleer leb$e%eevee®ee He´YeeJe mHe<ì keÀje.
1.6.6 oUCeJeUCe (mebHe´sMeve) Communications –DeeHeu³ee YeeJevee, efJe®eej,
keÀuHevee, celes ³eeb®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjC³eeu³ee®e mebHe´sMeve Demes cnCeleele. ³eecegUs J³ekeÌleer
SkeÀceskeÀebMeer mebYee
oesve oMekeÀele oUCeJeUCee®³ee leb$eeceO³es Decegueeie´ yeoue Peeuee Deens. HeÀej ceesþer ke´Àebleer Peeueer Deens.
keÀceerJesUele Je keÀceer Ke®ee&le De®etkeÀ HeOoleerves mebHe´sMeve keÀjC³ee®es leb$e efJekeÀmeerle Peeues Deens.
1.6.7 mebHe´sMevee®³ee efJeefJeOe HeOoleer –
1)otjOJeveer -J³eJemee³e, Iej, J³eJemLeeHeveeceO³es otjOJeveer ne cenlJee®ee IeìkeÀ yeveuee Deens.
meJe&meeceev³e ceevemee®eener lees GHe³egkeÌle IeìkeÀ Deens. J³eJemee³eeceOes ceeieCeer Je HegjJeþe keÀjC³eemeeþer
³ee®ee JeeHej kesÀuee peelees. veelesJeeF&keÀeb®eer ®eewkeÀMeer keÀjCes, KegMeeueer efJe®eejCes ³eemeeþer meJe&meeceev³e
ceeCetme ³ee®ee GHe³ eesie keÀjlees. Hewmee Je JesU ceesþ³ee He´ceeCeele Jee®etve PeìHeì oUCeJeUe®es cenlJeHetCe&
meeOeve cnCetve otjOJeveerkeÀ[s yeIelee ³esF&ue.
2)Ye´ceCeOJeveer -otjOJeveer SkeÀe®e þerkeÀeCeer ueeJeuesues Demeleele lej Ye´ceCeOJeveer meesyele keÀesþsner
IesJetve HeÀerjlee ³esleele. l³eecegUs J³ekeÌleer keÀesþsner iesueer lejer efle®³eeMeer mebHeke&À meeOelee ³eslees. mebYee
3)He@ÀkeÌme -keÀeieoHe $eeb®³ee peMee®³ee leM³ee He´leer SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer
HeeþefJeC³eemeeþer ³ee ³eb$ee®ee GHe³eesie neslees. otjOJeveer peeU³eeb®ee JeeHej ³eemeeþer kesÀuee peelees l³eecegUs
³ee®ee Ke®e& HejJe[C³ee SJe{e®e Demelees.munotes.in
22
4)mebieCekeÀ -Deepe mebieCekeÀ cnCepes ceeefnleer®es Deeieej yeveues Deens. mebHe´sMevee®³ee #es$eeble l³eebveer
ke´Àebleer DeeCeueer Deens. F -cesue, Fbìjvesì, Jner[erDees Je meYeWmeeþer ³eeb®ee JeeHej ceesþ³ee He´ceeCeele kesÀuee
peelees.
F&–cesue:-ns Debl³ele peueo ieleerves mebHe´sMeve keÀjles. lemes®e l³eele De®etkeÀlee Demeles. Deepe
ojjespe ueeKees F -cesue kesÀues peeleele ³eeJe©ve l³ee®es cenlJe ue#eele ³esles.
Fbìjvesì :-mebHe´sMeve #es$eeleerue DeefleMe³e cenlJee®ee MeesOe cnCepes Fbìjvesì. mebieCeÜejs F -cesue
HeeþJeeruee peelees. peieele GHeueyOe Demeuesueer ceenerleer mebieCeeJej ìekeÀlee ³esles. lemes®e leer
efceUJeleener ³esles. ner ceenerleer mebieCekeÀeJej FbìjvesìÜejs efceUefJelee ³esles. ³eecegUs mebHetCe& efJeÞJe SkeÀ
Kes[sieeJe yev eues Deens. SkeÀeefþkeÀeCe®eer yeeleceer ueies®e®e ogmeN³ee þerkeÀeCeer HeeþefJelee ³esles.
efJn[erDees meYee :-efJn[erDees meYee ne SkeÀ otj ef®e$eJeeCeer meejKee®e He´keÀej Demelees. SkeÀe®e
JesUer oesve JesieJesieU³ee efþkeÀeCeer jenCeeN³ee, DemeCeeN³ ee J³eefkeÌle®eer meYee ³ee leb$eeÜejs Dee³eesefpele
keÀjlee ³esles. oesvnerner J³ekeÌleer meceesjemeceesj vemeu³ee®ee DeeYeeme efvecee&Ce neslees. p³eecegUs meYeeb®es
Dee³eespeve ueJekeÀj nesles. JesUs®ee ogHeg&³eesie ìeUlee ³eslees DeeefCe l³ee®eyejesyej He´Jeeme ìeUlee ³eslees.
DeeHeue He´ieleer leHeemee
He´Mve-1) mebHe´sMeve cnCepes keÀe³e?
2) mebHe´sMevee®³ee efJeefJeOe HeOoleer meebiee.
1.7 yeoueleer cetu³es DeeefCe peerJeveMewueer -
cetu³es cnCepes meeceeefpekeÀ leÊJes, O³e³es efkebÀJee J³ekeÌleerves mJeerkeÀejuesueer ceevekesÀ, efJeefMe<ì Jeiee&ves
efkebÀJee meceepeeves mJeerkeÀejuesueer ceevekesÀ nes³e. peerJeveHeOoleer cnCepes peieC³ee®eer HeOoleer nes³e. J³ekeÌleerves
peieC³eemeeþer efveJe[uesue ceeie&, peieC³ee®eer JewefMe<ì³es, ¢<ìerkeÀesve, GÎsMe, mLeeve DeeefCe cetu³es Fl³eeoer
cnCepes peerJeveHeOoleer nes³e.
meO³ee®³ee peeieeflekeÀerjCee®³ee ³ee ³egieeceO³es efJeMes
mel³e, He´eceeefCekeÀHeCee, menkeÀe³e&, meefn
Deepe®eer lejÀCe efHe{er HeefM®eceel³e mebmke=Àleer Je peerJeveHeOoleer®es DevegkeÀjCe keÀjerle Demeu³ee®es efomeles.munotes.in
23
Hejbleg DeeHeCe DevegkeÀjCe keÀjleevee l³eeb®³ee vekeÀejelcekeÀ mebmke=Àleer®e s keÀjlees. Yeejleemen DeveskeÀ osMeele
mebmke=Àleeruee vekeÀejelcekeÀ Je mekeÀejelcekeÀ DeMee oesve yeepet Demeleele. HeCe DeeHeCe keÀMee®ee mJeerkeÀej
keÀjeJe³ee®es ns lejÀCe efHe{erves mJeleë þjJeeJe³ee®es Demeles. Hejbleg peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ³egi eeceO³es DeeHeCe
ceeveJeer cetu³eeb®es DeOe ëHeeleve keÀjerle Deenesle DeeefCe DeeHeueer peerJeveHeOoleer JeemleJeJeeoer Je keÀeuHeefvekeÀ
keÀjerle Deenesle.
1.7.1 yeoueleer cetu³es ( Changing Values )
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs DeeHeueer yeoueleer cetu³es Heg{erueHe´ceeCes Deensle.
1) DeHe´eceeefCekeÀHeCee ( Dishonest )
mJeleë®eer GefÎ<ì³es meeO³e keÀjC³eemeeþer JeeF&ì ceeiee¥®ee DeJeuebye meceepeeleerue DeveskeÀ ueeskeÀ
keÀjerle Deensle. efoJemeWefoJeme meceepe DeHe´ceeefCekeÀHeCeekeÀ[s YejkeÀìle ®eeueuee D eens. mel³e DeeefCe
He´eceeefCekeÀHeCee®eer efkebÀcele®e efMeuuekeÀ®e jeefnueer veener. keÀesCel³eener #es$ee®ee efJe®eej kesÀuee lejer
yengmebK³e ner®e HeefjefmLeleer Dee{Utve ³esles. veeskeÀjer, J³eJemee³e, GÐeesieOeboe meJe&®e efþkeÀeCeer DeeHeu³ee
O³es³eeHe³e¥le Heesnes®eC³eemeeþer ®egkeÀer®³ee ceeiee&®ee DeJeuebye nesle Deens. efMe#eCe, J³eJemee³e [e@keÌìj,
JekeÀerue efkebÀJee Flej He´MeemekeÀer³e DeefOekeÀejer meJe&®e #es$eeceO³es peJeUHeeme ner®e HeefjefmLeleer efometve ³esles.
2) Deewoe³ee&®ee DeYe eJe (Lack of Generosity )
meO³ee®es ueeskeÀ mJe³ebYet Je DeeuekeWÀêerle nesle ®eeueues Deensle. meceepeeleerue mecem³eebkeÀ[s les
peeCetve yegpetve ogue&#e keÀjleele. Flejeb®³ee De[®eCeerle l³eebvee ceole keÀjCes, HeeeEþyee osCes, menkeÀe³e&
keÀjCes, l³eeb®es ceveesyeue Jee{efJeCes ³ee iees<ìer efoJemeW efoJeme keÀceer -keÀceer nesle ®eeueu³ee Deensle. keÀejCe
mJeleë Hegjlee®e efJe®eej keÀjCes, ceneie[³ee Jemlet Kejsoer keÀjCes, ceewpeceppee keÀjCes DeeefCe ®ewveerle
jneCes efkebÀJee peieCes DeeefCe l³eeHe´ ceeCes®e Jeeiele Deensle. l³eecegUs Deewoe³e& mebHeuesues Deens.
3) v³ee³ee®ee DeYeeJe ( Lack of Justice )-
meO³ee ueeskeÀ keÀMeeuee®e v³ee³e osle veenerle. peerJeveele #eCees#eCeer He#eHeeleer OeesjCe DeeHeCeeme
efometve ³esles. keÀecee®³ee efþkeÀeCeer, j epekeÀejCeele, kegÀìbgyeele meceepeele efkebÀJee Flej$e keÀesþsner peemleerle
peemle Dev³ee³e®e efometve ³eslees. keÀecee®³ee efþkeÀeCee®ee efJe®eej kesÀu³eeme ceeuekeÀ keÀeceieejebvee v³ee³e osle
veener. He´ecegK³eeves les peerJe Deesletve Je He´eceeefCek eÀHeCes keÀece keÀjerle Demeleele. lejer megOoe l³eeb®³ee
yeeyeleerle l³ebevee keÀOeer®e v³ee³e efceUle veener. meceevelee DeeefCe meeceeefpekeÀ v³ee³ee®es leÊJe keÀOeer®e
JeeHejues peele veener. DeveskeÀoe keÀce&®eejer, keÀeceieej He´eceeefCekeÀHeCes Je e f®ekeÀeìerves keÀece keÀjerle veenerle.
Lees[ke̳eele meJe&®e efþkeÀeCeer v³ee³ee®ee DeYeeJe keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee mJejÀHeele efometve ³eslees.
4) Demeefn
ogëKeele Meeble ceveeves ceeie& keÀe{Ceejer J³ekeÌleer®e peerJeveele ³eMemJeer nesT MekeÀles. ogëKeele Flejebvee
ceolekeÀjCes, l³eeb®³ee ogëKeele menYeeieer nesCes, l³eebvee menevegYetleer oeKeefJeCes ns meO³ee®³ee ueeske Àebvee
ceeveJele veener. meJe&®e efþkeÀeCeer Demeefn
24
5) osMeYekeÌleer®ee DeYeeJe ( Patro tism )–
ceeveJeer ceveeuee Guneme, Deevebo Je He´sjCee osCeejs pes mlegl³e efJe®eej Deensle l³eeceO³es osMeHe´sce,
mJeosMeefYeceeve ns Deensle. osMeYekeÌleer cnCepes osMee®eer efmLeleer meJe& ¢<ìerves GÊece jeefnue DeMee
megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes cnCepe s®e osMee®ee efJekeÀeme keÀjCes. ogmeN³ee osMee®ee, eflejmkeÀej keÀjCes cnCepes
osMeYekeÌleer veJns. Keje osMeYekeÌle lees Demelees keÀer pees mJele뮳ee osMee®ee efJekeÀeme Je efnle
peesHeemeC³eemeeþer He´³elve keÀjsue. Hejbleg l³ee®e yejesyej ceeCegmekeÀ er cnCetve meJe& peiee®ee efJe®eej keÀjsue.
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ³ee ³egieeceO³es Demes osMeYekeÌle Deensle keÀe? mJele뮳ee osMeemeeþer PeìCeejs DeveskeÀ
Deensle. Hejbleg ceeveJelee cnCetve Flej osMeeb®ee efJe®eej keÀjCeejs Lees[s®e meeHe[leerue.
6)Glke=À<ìHeCee®ee DeYeeJe ( Excellence )–
ueeskeÀ Glke=À<ìles®³ee ieHHee ceejleevee efomeleele. Hejbleg l³eemeeþer ueeieCeejs He´³elve keÀjerle
veenerle. pees Glke=À<ì Deens l³ee®³ee efJe
le³eej Demeleele. l³ee iees<ìeRMeer mebyebOe vemeleeveener l³ee®es Þes³e mJeleë Iesle Demeleele, pej peerJeveele
³eMemJeer JneJe³ee®e s Demesue lej ®eeueeame Sce. Mesu[e@ve ³eeb®³ee celeeHe´ceeCes He´³elve keÀjeJes ueeieleerue.
’mJeleëuee Glke=À<ì yeveefJeC³ee®ee vesnceer He´³elve keÀje. He´l³eskeÀ efoJeMeer mJeleëuee mHeOexle
þsJee. ojjespe mekeÀeUer legcner keÀeue kesÀuesu³ee keÀecee® ee Dee{eJee I³ee DeeefCe Fef®íle O³es³e
efceUefJeC³eemeeþer He´³elve keÀje.“
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve-yeoueleer cetu³es mHe<ì keÀje.
1.7.2 yeoueleer peerJeveMewueer ( Changing Lifestyle s)–
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs DeeHeueer yeoueleer peerJeveMewueer Heg{erueHe´ceeCes Deensle.
1) Ss
keÀjC³ee®eer F®íe efvecee&Ce nesles. Deepe Jemlet Kejsoer keÀjeJe³ee®eer Je GÐee Hewmes ÐeeJe³ee®es efkebÀJee keÀpe&
©Heeves l³ee Jemlet I³eeJe³ee®³ee. ³ee mebkeÀuHevesJej l³ebe®ee e fJeMJeeme Demelees. efJeefJeOe Jemletb®eer Kejsoer nHlee
HeOoleerJej kesÀueer peeles. Hejbleg mJeleë®eer Hewmes HesÀ[C³ee®eer SwHele Demesue lej, #ecelee Demesue lej JeeJeiesmunotes.in
25
efkebÀJee iewj keÀener®e veener. DeveskeÀ He´keÀjCeele nHlee JesUsJej ve efou³eev es efJeke´sÀlee Jemlet Hejle IesTve
peeleele efkebÀJee Kejsoeroejeuee MespeeN³eekeÀ[tve efkebÀJee efce$eekeÀ[tve Hewmes ceeieeJes ueeieleele. l³eecegUs DeMee
ueeskeÀeb®es mebyebOe efyeIe[leele.
2) iegvnsieejer Jee{ ( Increase in Crimes )-
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ³egieele ceeefnleer leb$e%eeveecegUs jespeieejele Jee{ nesC³ee SsJepeer Ieì nesle
Deens. DeveskeÀ lejÀCe yesjespeieej nesle Deensle. PeìHeì ÞeeRcele nesC³eemeeþer ns megefMeef#ele le©Ce
iegvnsieejer He´Je=ÊeerkeÀ[s JeUleele. ®eesN ³ee keÀjCes, mceieefuebie, efkeÀ[ve@efHebie, [^ipe J³eJemee³e, Deeceueer
HeoeLe&, Fl³eeoer iegvns keÀjC³eeme He´Je=Êe nesleele. lemes®e Flejner yeskeÀe³eosMeerj J³eJemee³e efkebÀJee Oebos
keÀjleele. l³eecegUs osMeeleerue keÀe³eoeJ³eJemLee efJemkeÀUerle nes le Deens.
3) He´meejceeO³eces ( Media )–
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs He´meejceeO³eces lespeerle Deeueer Deensle. l³ebevee YejYejeìer®es efoJeme Deeues
Deensle. l³eecegUs l³ebe®³eele ceesþ³ee He´ceeCeeJej mHeOee& efvecee&Ce nesle Deens. ³ee mHeOexle efìketÀv e
jenC³eemeeþer Je He´efmeOoer efceUefJeC³eemeeþer ìer. Jner. (otjoMe&ve) meejKeer He´meejceeO³eces Ye[keÀ
ceeefuekeÀe DeeefCe keÀe³e&ke´Àce oeKeJet ueeieues Deensle. He´meej ceeO³eceeb®ee opee& ³eecegUs Iemejle ®eeueuee
Deens. l³ee®ee HeefjCeece le©Ce Jei ee&Jej nesT ueeieuee. le©Ce Jeie& GHeêeJ³e meeceeefpekeÀ keÀe³e&ke´Àceele,
uewefiekeÀlee Je efnbmee®eej Fl³eeoeRceO³es meeceerue nesT ueeieues Deens.
4) keÀewìbgefyekeÀ peerJevee®eer ef®eblee keÀceer ( Low concern for family life )–
Hewmee Je mebHeÊeer Jee {efJeCeeN³ee®eer mebK³ee efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. SsefnkeÀ megKee®eer ®eìkeÀ
ueeieuesu³ee ³ee ueeskeÀebvee iee[er, yebieuee Flej ®ewveer®³ee Jemlet lej Heeefnpes®e Demeleele. Hejbleg l³eeyejesyej
keÀesCeleerner ef®eblee vekeÀes Demeles. DeeF& -Je[erue HeCe vekeÀes Demeleele. efJeMes
GlHevve, cetue vekeÀes DeMeer efmLeleer Deens.
5) jsJe Heeìîee&(Rave Parties )-
meO³ee®³ee lejÀCe Jeiee&uee l³eeleuee l³eele He´ecegK³eeves Fbie´peer yeesueCeeje le©Ce Jeie& keÀe@ue
meWìme& Je yeer. Heer. Dees. ceO³es keÀceer Je³eele KetHe Hewmee efceUJeerlees. l³eecegUs Demes le©Ce Je lejÀCeer jsJe
Heeì³ee&®es Dee³eespeve keÀjleele. ³ee H eeìîee&ceO³es DemeY³e, Demebmke=Àle Demes Jele&ve kesÀues peeles. ceÐe -
He´Meeve, mceesefkebÀie, Deceueer HeoeLee¥®es mesJeve ceesþîee He´ceeCeele ³ee Heeìîee¥ceO³es kesÀues peeles. ³eecegUs
l³eeb®³ee Deejesi³eeJej JeeF&ì HeefjCeece nesleele Je l³eeb®³ee keÀefjDejueener OeeskeÀe Heesnes®et MekeÀlees. Deefle
Þeerceblee®eer Je keÀener He´efle<þerleeb®eer efyeIe[uesueer cegues, cegueer DeMee Heeìîee¥®es Dee³eespeve keÀjleele.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve-peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs yeoueuesueer peerJ eveMewueer mHe<ì keÀje.munotes.in
26
1.8 meejebMe
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esves mebHetCe& peiee®es ue#e JesOetve Iesleues Deens. GoejerkeÀjCee®ee
DeeefCe KeepeieerkeÀjCee®ee Debeflece nslet peeieeflekeÀerkeÀjCe Deens. GoejerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee De eefLe&keÀ
GoejerkeÀjCe cnCetve efJe®eejele Iesleueer peeles. GoejerkeÀjCeeme efMeefLeueerkeÀjCe Demesner cnCeleele.
1991 Heemetve Yeejlee®³ee DeLe&J³eJemLesle J³eeHekeÀ mJe©Hee®³ee megOeejCee Ie[tve Deeu³ee. ³ee
megOeejCeeb®eer ef$emet$eer cnCepes KeGpee n es³e.
KeepeieerkeÀjCe cnCepes meeOevemeeceûeer®³ee GHe³eesieemeeþer yeepeejefJejnerle He×leerSsJepeer
yeepeejeefOeÿerle He×leer®ee mJeerkeÀej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee. meeJe&peefvekeÀ #es$eeceOeerue GÐeesieebkeÀefjlee
jeKetve þsJeuesues #es$e Keepeieer #es $eeceOeerue GÐeesieebvee Kegues keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esuee KeepeieerkeÀjCe
cnCelee ³esF&ue. l³ee®eÒeceeCes meeJe&peefvekeÀ #es$eeceOeerue GÐeesieeb®eer ceeuekeÀer, l³eeb®es J³eJemLeeHeve Je
efve³eb$eCe Keepeieer #es$eeleerue GÐeespekeÀebvee nmleebleefjle k eÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ³ee®eener meceeJesMe
KeepeieerkeÀjCe ³ee mebkeÀuHevesle neslees.
DeLe&J³eJemLesle efvekeÀesHe mHeOee& Jee{eruee ueeJeC³eemeeþer, yeepeejeefOeÿerle eEkeÀcele ³eb$eCes®ee
mJeerkeÀej, ner ³eb$eCee cnCepes ceeieCeer -HegjJeþe ³eeb®³ee De eOeejs GlHeeove Je GHe³eesie ³eeyeeyele®es efveCe&³e
IesCeejer ³eb$eCee nes³e. mejkeÀejves yeepeejJ³eJemLesleerue DeeHeuee nmle#esHe ¬eÀcee¬eÀceeves keÀceer keÀjCes DeeefCe
Kegu³ee mHeOexuee JeeJe osCes cnCepes DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe nes³e. Yeejleer³e De Le&J³eJemLee Kegueer keÀjCes,
efveye¥Oe Je efve³eb$eCes efve³eb$eCes keÀceer keÀjCes eEkeÀJee jÎ keÀjCes, mejkeÀejer nmle#esHe keÀceer keÀjCes,
GÐeesieebceO³es mHeOee&MekeÌleer Jee{eruee ueeJeCes DeeefCe Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee yeepeejeefOeÿerle keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ nesles. ne ceeie& Flej jeä^ebveer Deieesoj efmJekeÀejuee Demeu³eeves Yeejleeuee DeeefLe&keÀ
GoejerkeÀjCee®ee ceeie& mJeerkeÀejeJee ueeieuee.
peeieeflekeÀerkeÀjCe ns veefJeve DeeefLe&keÀ OeesjCee®es SkeÀ cenÊJee®es met$e Deens. peeieeflekeÀerke ÀjCe
cnCepes Jemlet, mesJee, leb$e%eeve Je Yeeb[Jeuee®³ee neue®eeueeRJejerue meJe& ÒekeÀej®es efveye¥Oe otj keÀjCes Je
l³eeb®ee ÒeJeen megKekeÀj Je ieefleceeve keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e. cegkeÌle mHeOee& DeeefCe veJes leb$e%eeve ³eeÜejs
GlHeeove DeeefC e GlHeeokeÀlee Jee{efJeCes DeeefCe mebHetCe& peiee®eer meueie SkeÀ®e yeepeejHesþ efvecee&Ce keÀ©ve
Jemlet Je mesJee ³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjCes. peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs peieeleerue Òel³eskeÀ je<ì^e®eer DeeefCe
jeä^ejeä^eleerue GÐeesieeb®eer mHeOee& Je=Êe er Jee{erme ueeieles. peieele ®eeueCeeN³ee mebMeesOeve Je efJekeÀemee®ee
ueeYe meJe&®e jeä^ebvee lelHejlesves efceUlees. l³eecegUs Òel³eskeÀ jeä^eleerue keÀe³e&#ecelee DeeefCe GlHeeokeÀlee
³eele peueo Jee{ nesles.
1.9 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve
1) KeeGpee ner mebkeÀuHevee Lees[ke̳eele mHeä keÀje.
2) KeepeieerkeÀjCe cnCepes keÀe³e? KeepeieerkeÀjCee®es HeefjCeece meefJemlej mHeä keÀje.
3) KeepeieerkeÀjCee®³ee He×leer meebietve, KeepeieerkeÀjCee®es HeÀe³eos meefJemlej mHeä keÀje.
4) GoejkeÀjCee®eer J³eeK³ee meebietve, GoejerkeÀjCeemebyebOeer mejkeÀejves Iesleuesues efveCe&³e mHeä keÀje.munotes.in
27
5) GoejerkeÀjCee®ee Yeejleer³e GÐeesieeJejerue HeefjCeece meefJemlej mHeä keÀje.
6) peeieeflekeÀerkeÀjCe J³eeK³ee meebietve, peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes mH eä keÀje.
7) peeieeflekeÀerkeÀjCe J³eeK³ee meebietve, peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee DeLe&J³eJemLesJejerue HeefjCeece mHeä keÀje.
8) veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe cnCepes keÀ³e? veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.
9) ceeefnleer leb$e %eeve cnCepes keÀe³e? veefJeve GÐeesie meefJemlej mHeä keÀje.
10) ceeefnleer leb$e%eevee®ee ÒeYeeJe Je mebÒesMeve®³ee (oUJeUCe) efJeefJeOe He×leer efJeMeo keÀje.
11) yeoueleer cetues DeeefCe peerJeveMewueer ³eeJej meefJemlej ®e®ee& keÀje.
12) efìHee efuene .
De) KeepeieerkeÀjCe
ye) GoejerkeÀjCe
keÀ) peeieeflekeÀerkeÀjCe
[) KeepeieerkeÀjCee®es HeÀe³eos
F) peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer JewefMeäîes
ie) ceeefnleer leb$e%eeve
Ie) yeoueleer cetues
He) peerJeveMewueer
munotes.in
28
IeìkeÀ -2
peeieeflekeÀerkeÀjCe : jespeieej Je Mesleer
(Globalisation : Employment &
Agriculture)
Heeþe®eer j®evee :
2.0 GefÎäîes
2.1 ÒeemleeefJekeÀ
2.2 peeieeflekeÀerkeÀjCe Je keÀeceieej
2.3 keÀeceieejeb®es mLeueeblej
2.4 peeieeflekeÀerkeÀjCe Je Mesleer
2.5 meejebMe
2.6 efJeÐeeHeerþmlejer³e He´Mve
2.0 GefÎäîes
jespeieej cnCepes keÀe³e les mecepeCes meesHes peeF&ue.
jespeieejeJej peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee HeefjCeece mecepesue.
mLeueeblej cnCepes keÀe³e? mLeueebleje®es efJ eefJeOe ÒekeÀej mecepeCes meesHes peeF&ue.
peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee MesleerJejerue HeefjCeece mecepetve Ieslee ³esF&ue.
2.1 ÒeemleeefJekeÀ
peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe KeepeieerkeÀjCeecegUs osMeele ceesþîee ÒeceeCeeJej ceefnuee keÀeceieejeb®eer
mebK³ee J ee{ueer Deens. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe KeepeieerkeÀjCeecegUs ceesþîee
ÒeceeCeeJej jespeieej efvecee&Ce Peeuee Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCe, DeeefLe&keÀ Jee{ Je jespeieej ³ee leerve
mebkeÀuHeveeceOeerue menmebyebOeeHes#ee meJ ee&le ceesþe efJe
mLeueeblej cnCepes SkeÀe peeiesJeªve ogmeN³ee peeiesle Je ogmeN³ee peeiesJeªve Fl ej keÀesCel³eener
efþkeÀeCeer ueeskeÀeb®es peeCes nes³e. peiee®³ee SkeÀe Yeeieeletve ueeskeÀeb®es ogmeN³ee Yeeieele peeCes cnCepes
mLeueeblej nes³e. mLeueeblej ns SkeÀe efþkeÀeCeentve, Menjeletve, ieeJeeletve, ÒeosMeeletve, jep³eeletve,
osMeeletve ogmeN³e e efþkeÀeCeer Menj, ieeJeele, ÒeosMeele, jep³eele eEkeÀJee osMeele nesles. peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs
mLeueeblej peeieeflekeÀ HeeleUerJej nesles.munotes.in
29
Yeejle ne cetuele: MesleerÒeOeeve osMe Deens. SketÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee 65 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee
Mesleer J³ eJemee³eeJej DeJeuebyetve Deens. Mesleer DeeefCe MesleerHetjkeÀ J³eJemee³e ne Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ
GHe¬eÀcee®ee SkeÀ ceesþe Yeeie Deens. Yeejleele yengleebMe MeslekeÀjer efveJee&n Mesleer keÀjleele. pejer efJeefJeOe
ÒekeÀej®eer efHekesÀ Ieslee ³esle D emeueer lejer yengleebMe MeslekeÀjer DeVeOeev³ee®eer efHekesÀ Iesleele. Mesleer ceeuee®³ee
eEkeÀceleerleerue ®e{Gleeje®ee meeceev³e eEkeÀcele HeeleUerJej HeefjCeece neslees. peeieeflekeÀjCee®ee MesleerJej
ceesþîee ÒeceeCeele HeefjCeece Peeuesuee Deens.
2.2 peeieeflekeÀerkeÀjCe Je keÀeceieej
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs keÀeceieej Jeie& mebIeìerle #es$eekeÀ[tve DemebIeìerle #es$eekeÀ[s {keÀueuee
iesuee. mebIeìerle #es$eele ®eebieues Heieej, Flej meJeueleer ceesþîee ÒeceeCeele Je veeskeÀjer®eer megjef#eleleener,
DemebIeìerle #es$eeHes#ee ®eebieueer Demeles. peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs mebIeìerle #es$eeceO³es jespeieeje®³ee mebOeer®eer
ceesþîee ÒeceeCeeJej GHeueyOelelee nesle Deensle. peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe KeepeieerkeÀjCeecegUs osMeele
ceesþîee ÒeceeCeeJej ceefnuee keÀeceieejeb®eer mebK³ee Jee{ueer Deens. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle peeieeflekeÀerkeÀjCe
DeeefCe KeepeieerkeÀjCeecegUs ceesþîee ÒeceeCeeJej jespeieej efvecee&Ce Peeuee Deens. l³eeHewkeÀer keÀener
jespeieeje®³ee mebOeer®eer ®e®ee& Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
2.2.1 efJeefJeOe #es$eele GHeueyOe DemeCeeN³ee jespeieeje®³ee mebOeer
1) peeefnjele : peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe KeepeieerkeÀjCeecegUs peeefnjeleerleerue KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej
cenÊJe ÒeeHle Peeues. jeä^er³e Je Deeb lejjeä^er³e HeeleUerJej GlHeeovee®eer peeefnjele keÀjC³eemeeþer Je
kebÀHeveer®es veeJeueewefkeÀkeÀ keÀjC³eemeeþer kebÀHev³eebvee ÒeYeeJeer peeefnjeleer®eer iejpe Yeemeles. l³eecegUs ³ee
#es$eeceO³es peeefnjele keÀjCeeN³ee mebmLee Je peeefnjele mebmLesle ef [Pee³evej, keÀe@HeerjeF&ìj, Deeefì&mì F.
peeiesmeeþer jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe nesleele.
2) ceeefnleer leb$e%eeve : peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee mebieCekeÀe®³ee ³ee ³egieeceO³es J³eJemee³eeb®eer Òeef¬eÀ³ee
J³eJemLeerle Je lJeefjle nesC³eemeeþer F& -cesue, Fbìjvesì®ee GHe³eesie, F& -keÀe@ceme& F. GHe³eesie ceesþîee
ÒeceeCeeJej kesÀuee peele Deens. osMeeleerue yengleskeÀ le©Ce Jeie& ³ee ceeefnleer -leb$e%eeveekeÀ[s DeekeÀef
leb$e%eeveeDebleie&le ³esCeeN³ee yeBkeÀe, efJecee kebÀHev³ee Je Deejesi³e mesJee F. DeveskeÀ #es$eeceO³es ceesþîee
ÒeceeCeeJej jespeieej GHeueyOe nesle Deens.
3) otjmeb®eej/otjOJeveer : osMee®³ee DeLe&J³eJemLesle peeieeflekeÀerkeÀjCee®es Jeejs Iegmeu³eeHeemetve
otjmeb®eej efJeYeeieeuee Òe®eb[ cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. ceesyeeF&ue, ue@v[ueeF&ve DeeefCe Flej kebÀHev³ee
HegjefJele Demeuesu³ee meJe& otjmeb®eej mesJeebceO³es jespe®³ee jespe Òe®eb[ Jee{ nesle Deens. l eebef$ekeÀ DevegYeJe,
J³eJemleeHekeÀer³e keÀewMeu³e Je efJeHeCevee®eer ceeefnleer F. #es$eeleerue le%e J³ekeÌleeRvee ceesþîee ÒeceeCeeJej
otjmeb®eej efJeYeeieele jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe Deensle.
4) yeBkeÀe : Yeejleer³e yeBkeÀe DeeefCe HejkeÀer³e y eBkeÀe ceesþîee ÒeceeCeeJej Yejleer keÀjerle Deens. 2008 -09
Jee Je
30
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs yeBkeÀeb®ee efJemleej ceesþîee ÒeceeCeeJej nesle Deens. yeBkeÀ c e@vespej, Dee@efHeÀmeme&,
yeBkesÀleerue keÀce&®eejer cnCetve Je Flej peeiesJej yeBkesÀle veeskeÀjer efceUt MekeÀles.
5) efJecee kebÀHev³ee : Keepeieer #es$eemeeþer efJecee #es$e Kegues keÀjC³eele Deeu³ee®es efJeefJeOe Keepeieer
kebÀHev³ee Je HejkeÀer³e ke bÀHev³eebveer Yeejleer³e efJecee #es$eele ÒeJesMe kesÀuee Deens. efJecee kebÀHev³eeceO³es efJecee
Spebì, [sJnueHeceWì Dee@HeÀermeme&, meJnxJej, ÒeMeemekeÀer³e DeefOe#ekeÀ, ³ee ÒekeÀej®³ee mebOeer ÒeeHle keÀªve
Ieslee ³esleerue.
6) pewJeleb$e%eeve : peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs pewJeleb$e%eeveeuee DeefleMe³e cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Je He³ee&JejCe ³ee pJeueble efJe
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-efJeefJeOe #es$eele GHeueyOe DemeCeeN³ee jespeieejeb®³ee mebOeer meebiee.
2.2.2 peeieeflekeÀkeÀjCee®ee jespeieejeJej nesCeeje HeefjCeece (Impact of
Globalisation on Employment) :
peeieeflekeÀerkeÀjCe, DeeefLe&keÀ Jee{ Je jespeieej ³ee leerve mebkeÀuHeveeceOeerue menmebyebOeeHes#ee
meJee&le ceesþe efJe
yesjespeieejer Jee{le Deens, Demes cele keÀener DeLe&le%e ebveer J³ekeÌle kesÀues Deens. Hejbleg peeieeflekeÀ yeBkesÀves
efJeefJeOe osMeeleerue ceeefnleer SkeÀ$e keÀ©ve pees DenJeeue Òeefme× kesÀuee l³eevegmeej ns mHeä nesles keÀer,
ueeskeÀmebK³ee DeeefCe yesjespeieejer ³eeb®ee Dee{eJee Iesleuee Demelee yesjespei eejer®es ÒeceeCe ueeskeÀmebK³es®³ee
Jee{er®³ee leguevesle YeejleeceO³es peemle veener. meJe&meeOeejCeHeCes 1990 Heemetve les 1999 He³e¥le
yesjespeieejer®es ÒeceeCe efmLej jeefnuesues efometve ³esles.
peeieeflekeÀerkeÀjCeeefJe
osMeele keÀjleele. l³eecegUs efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es jespeieej efveefce&leer®e nesle veener. yengm ebK³e
yengjeä^er³e kebÀHev³ee efJekeÀmeerle jeä^eb®³ee®e Deensle.munotes.in
31
2. J³eeHeeje®es GoejerkeÀjCe Peeu³eeves mLeeveerkeÀ kebÀHev³ee yebo keÀjeJ³ee ueeieleele l³eecegUs DeveskeÀ
keÀeceieej yesjespeieej nesleele.
3. DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®³ee efJekeÀemeeceg Us GlHeeoveemeeþer keÀeceieejebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeiele veener.
p³ee osMeeves peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens. l³ee osMee®eer peeieeflekeÀ Jee{ ceesþîee
ÒeceeCeeJej nesles. cnCepes®e DeewÐeesefiekeÀ Jee{ nesles DeeefCe DeewÐeesef iekeÀ Jee{ ne jespeieeje®ee ceeie& Deens.
yengjeä^er³e kebÀHev³ee p³ee osMeele ³esleele. l³ee®e osMeele GlHeeove keÀjerle Demeu³eeves l³ee osMeeleerue
ueeskeÀebvee jespeieeje®³ee mebOeer ceesþîee ÒeceeCeeJej GHeueyOe nesleele. l³ee®eÒeceeCes mebyebOeerle o sMeeuee keÀj
©Heeves ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeVe efceUles.
2.2.3 jespeieeje®³ee meboYee&le veJ³eeves efvecee&Ce Peeuesues cegÎs (Emerging issues
ofemployment):
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee keÀeUele Yeejleeleerue jespeieejeefJe
meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue keÀeceiee j Yejleer LeebyeefJeu³eecegUs ner efmLeleer efvecee&Ce Peeueer. meeJe&peefvekeÀ
#es$eeleerue efveJe=ÊeercegUs efjkeÀec³ee Peeuesu³ee peeieemeg×e ³ee keÀeUele Yeju³ee veenerle.
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee HeefjCeeceecegUs iesu³ee oMekeÀele ÒecegKe #es$eele He Àej ceesþîee ÒeceeCeele jespeieeje®eer
IemejCe Peeueer.
2.2.4 keÀecee®ee keÀener Yeeie yeens©ve keÀ©ve IesCes (Outsourcing) :
peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee jespeieejeJej efJeefJeOe ÒekeÀejs HeefjCeece Peeuesuee Deens. l³eeHewkeÀer SkeÀ
cnCepes kebÀHev³ee DeeHeu ³ee keÀecee®es Yeeie Hee[tve Òel³eskeÀ Yeeie DeemLeeHeves yeensjerue ogmeN³ee kebÀHeveerkeÀ[tve
þskesÀoejer He×leerves keÀjJetve Iesleele. ³ee®ee DeLe& Outsourcing ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens ner kebÀHeveer
DeeHeu³ee keÀecee®ee keÀener Yeeie ogmeN³ee kebÀH eveerkeÀ[tve keÀjJetve Iesles. ³eeceO³es Outsourcing ®es
kebÀ$eeì efceUCeejer kebÀHeveer Outsourcing ®es kebÀ$eeì osCeeN³ee kebÀHeveer®³ee DeejeKe[îeevegmeej DeeefCe
ceeie&oMe&veevegmeej keÀeceHetCe& keÀ©ve osles. ogmeN³ee Meyoele Outsourcing keÀjCeejer kebÀHeveer DeeHeu³ee
DeejeKe[îeevegmeej GlHeeove le³eej keÀªve osC³ee®ee kebÀ$eeì IesCeeN³ee kebÀHeveeruee DeeosMe osles. 1980
veblej®³ee Outsourcing ne J³eeJemeeef³ekeÀ efJeéee®ee DeefJeYeep³e Yeeie Peeuee.
ÒecegKe GlHeeoveeMeer mebyebefOele m eJe& keÀceer cenÊJee®eer keÀeces l³ee l³ee keÀeceeb®³ee yeeyeleerle
efve
keÀecee®es kebÀ$eeì IesCeeN³ee kebÀHev³eeceOeuee mecevJe³e DeeefCe efJeéeeme ³eeb®ee meceeJesMe neslees. Oesve
kebÀHev³eeceOeerue DeMee ÒekeÀej®ee mebyebOe iegCeJeÊes®³ee ¢äerves HejbHejeiele mebyebOeeHes#ee JesieUe Deens.
Outsourcing mebyebOeeceO³es mecevJe³e ÒemLeeefHele neslees DeeefCe keÀeceieejeJejerue efve³eb$eCe ne
J³eJemLeeHevee®ee Yeeie efJeYeeieuee peelees.
meO³ee kebÀHev³ee Heg{erue keÀeces yeens©ve keÀ©ve IesT ueeieu³ee Deensle. ³eeceO³es ceeefnleer
leb$e%eeve, ce eveJeer mebmeeOeve, mees³eer HegjefJeCes, ceeueceÊee J³eJemLeeHeve, uesKeebkeÀve ³ee keÀeceeb®ee meceeJesMemunotes.in
32
neslees. pesJne Demes keÀece ogmeN³ee osMeeleerue kebÀHeveerkeÀ[tve keÀ©ve Iesleues peeles lesJne l³eeuee
Outsourcing Demes cnìues peeles. Outsourci ngcnCepes mebIeìveelcekeÀ efve³eb$eCeele ogmeN³ee
mebIeìveeuee menYeeieer keÀ©ve IesCes. Outsourcing cnCepes mebIeìveelcekeÀ keÀecee®es ogmeN³ee osMeele
Hegve:Je&meve keÀjCes. mebIeìveelcekeÀ efve³eb$eCe cee$e Deens l³ee efþkeÀeCeer®e þsJeCes. Outsourcing ne
meg×eOutsourcing ®ee SkeÀ Yeeie Deens .Offshore outsourcing kesÀues peeles. keÀejCe
efJekeÀmeveMeerue osMeele Þece mJemle Deensle. ÞeceKe®e& keÀceer keÀjC³eeyejesyej®e, veJeerve yeepeejele ÒeJesMe
efceUefJeCes, osMeeleerue efJeÜles®ee ueeYe GþefJeCes, lemes®e efJeefMeä GHe¬eÀce osMeele neleer IesC³eeJejerue
efveye¥OeeJej ceele keÀjCes ns Offshore outsourcing ceeieerue ÒecegKe GÎsMe Demeleele. Yeejle ne
meO³ee®eer keÀeces keÀ©ve Software osCeeje cenÊJee®ee osMe Deens.
Outsourcing Meer mebyebOeerle ogmeN ³ee oesve mebkeÀuHevee cnCepes J³eJemee³e Òeef¬eÀ³ee keÀeces
yeensj osCes (BSP -Business Process Outsourcing) DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ mesJee
HegjJeþeoej (BSP -Business Service Provider) J³eeJemeeef³ekeÀ mesJee HegjJeþeoej
FbìjvesìÜejs J³eJemee³e Òeef¬eÀ³e e keÀeces eEkeÀJee mesJee HegjefJelees. meO³ee DecesefjkeÀe ne peieeleerue meJee&le ceesþe
yeensªve keÀeces keÀjJetve IesCeeje ( Outsourcing ) osMe Deens. l³ee HeeþesHeeþ Fbiueb[®ee ¬eÀceebkeÀ
ueeielees. Yeejlee®³ee yeeyeleerle ³ee oesve osMee HeeþesHeeþ Fle j ³egjesefHe³e osMee®ee ¬eÀceebkeÀ ueeielees. yeensjerue
osMeeb®eer keÀeces keÀ©ve osC³ee®³ee yeeyeleerle Yeejlee®ee meO³ee Heefnuee ¬eÀceebkeÀ ueeielees Deens. ³eeyeeyele®eer
HegjsMeer HeefjHekeÌJelee Yeejleeves ÒeeHle kesÀueer Deens. Yeejleeleerue veJeer efouueer, yebieueesj, nwêeyeeo, cegbyeF&,
HegCes, ®esVeF& DeeefCe keÀuekeÀÊee peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue Outsourcing keWÀês cnCetve Go³eeuee Deeueer
Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-keÀecee®ee keÀener Yeeie yeens©ve keÀ©ve IesCes cnCepes keÀe³e? ( Outsourcing )
2.2.5 keÀeces yeensj osC³ee®es ( Outsourcing ) HeÀe³eos :
1) ³eecegUs SKeeos GlHeeove IesC³ee®³ee J³eJemee³e mebmLes®ee GlHeeove Ke®e& efkeÀceeve jenlees.
Outsourcing cegUs GlHeeovee®eer iegCeJeÊee ®eebieueer efceUles. keÀceer GlHeeove Ke®ee&le DeefOekeÀ
GlHeeove ÒeeHle nesles. l³ee®ee DeLe&J³eJemLesuee HeÀe³eoe neslees.
2)Outsourcing ®³ee keÀeceeb®ee efJekeÀmeveMeerue osMeebvee HeÀe³eoe neslees. Yeejle, ®eerve, jefMe ³ee³ee
osMeebÒeceeCes keÀecee®es Outsourcing keÀjCeeN³ee ³egjesefHe³eve osMeebveener l³ee®ee HeÀe³eoe neslees. Jee{les
Jesleveceeve, keÀecee®eer Òeefleÿe, efMe#eCe, peerJevee®eer iegCeJeÊee ³ee mJe©Hee®ee lees HeÀe³eoe Demelees.munotes.in
33
3)Outsourcing keÀjCeeN³ee kebÀHev³eeb®eer DeHes#ee DeMeer Deens keÀer Outsourcing ®es keÀece
IesCeeN³eeb®eer yeewef×keÀ Yeeb[Jeue Kejsoer keÀjC³ee®eer #ecelee DemeeJeer; SketÀCe keÀecee®³ee yeeyeleerle G®®e
#ecelee DemeeJeer. GlHeeoveKe®e& keÀceer keÀjlee Deeuee Heeefnpes. p³eeÜej s Jemlet Je mesJee ³eeb®³ee efJekeÀemee®ee
SkeÀ meJe&Þesÿ DeeefLe&keÀ ceeie& le³eej Peeuee Heeefnpes.
4) efJeefMeä J³eJemee³ee®³ee yeeyeleerle ÒeYetlJe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer meJe& leekeÀo keWÀefêle kesÀueer peeles.
5)Outsourcing cegUs peieeleerue ÞeceMeke Ìleer, Yeeb[Jeue, leb$e%eeve DeeefCe meeOeves ³eeb®³ee DeefOekeÀ
keÀe³e&#ece JeeHejeuee ®eeuevee efceUles.
6) ogmeN³ee osMeele Outsourcing ®eer keÀeces osC³eecegUs efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue
DeuHeceesyeou³eeleerue ÞeceMekeÌleer®ee ueeYe GþefJeC³ee®eer m ebOeer ÒeeHle Peeueer.
Outsourcing Jejerue efìkeÀe :
1)Outsourcing ceO³es keÀece keÀjCeeN³ee keÀeceieejebceO³es keÀecee®eer Demegjef#elelee ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{eruee ueeieles.
2)Outsourcing ceO³es mesJee HegjefJeCeeN³ee mebmLeskeÀ[tve HegjefJeu³ee peeCeeN³ee mesJes®eer iegCeJeÊee keÀceer
jenles.
3)Outsourcing keÀjCeeN³ee kebÀHev³eebkeÀ[tve yeensj®³ee osMeeletve keÀeces keÀjJetve Iesleu³eecegUs
mJele:®³ee osMeele yesjespeieejer Jee{les.
4) ûeenkeÀebMeer mebyebefOele mebJesoveMeerue ceeefnleer yeensj peele Demeu³eecegUs megj#es®ee ÒeMve efvecee&Ce neslees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-keÀeces yeensj osC³ee®es ( Outsourcing ) HeÀe³eos meebiee.
2.2.6 kebÀ$eeìer keÀeceieejeb®³ee mebK³esle Jee{ :
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs kebÀ$eeìer keÀeceieej He×leeruee ®eeuevee efceUles. l³eecegUs Jesþefyeieejer
DeeefCe iegueeceer ³ee efoMesves keÀeceieej Jeiee&®eer Jeeì®eeue nesles. kegÀMeue DeeefCe DeOe&kegÀMeue keÀecee®³ee
yeeyeleerle DeveskeÀ GÐeesieele kebÀ$eeìer keÀeceieej He×leer DeefmlelJeele Deens. mesJee#es$eeceO³esner kebÀ$eeìer
keÀeceieejHe×leer DeefmlelJeele Deens. kebÀHeveer®es SKeeos keÀece HetCe& keÀªve osC³eemeeþer kebÀ$eeìoej kebÀ$eeìer
keÀeceieeje®eer efve³egke Ìleer keÀjlees. l³eecegUs kebÀ$eeìer keÀeceieej ne DeÒel³e#e keÀeceieej þjlees. ³ee
keÀeceieeje®ee Heieej, l³ee®es He³e&Jes#eve ner kebÀ$eeìoeje®eer peyeeyeoejer þjles. ne keÀeceieej efJeefMeä
keÀeceemeeþer DeeefCe efJeefMeä keÀeUemeeþer keÀeceeJej Iesleue e peelees. keÀeceieej cnCetve keÀefveÿ opee&,
jespeieeje®es Del³eble leoLe& mJe©He, keÀecee®³ee Kee$eer®ee DeYeeJe, iejeryeer®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer ner
kebÀ$eeìer keÀeceieeje®eer JewefMeäîes Deensle. DeeefLe&keÀ ¢äerves GlHeeoveKe®e& keÀceer keÀjC eejer ner He×le Deens.munotes.in
34
Hejbleg meeceeefpekeÀ v³ee³ee®³ee ¢äerves ner He×leer De³eesi³e Deens.
2.3 keÀeceieejeb®es mLeueeblej
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs ûeeceerCe Yeeieeletve MenjekeÀ[s DeeefCe SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeekeÀ[s
keÀeceieejeb®es mLeueeblej ceesþîee ÒeceeCeele ®eeuet Peeues. peeieeflekeÀerkeÀjCeeves osMee®³ee meercesHeefuekeÀ[erue
mLeueeblejeuee ®eeuevee efceUeueer. keÀeceieejeb®es SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele ceesþîee ÒeceeCeele mLeueeblej
nesT ueeieues. SkeÀe meJex#eCeevegme ej 175 o.ue. keÀeceieej ogmeN³ee osMeele keÀece keÀjleele.
mLeueebleje®ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej, ceeveefmekeÀ DeeefCe MeejerefjkeÀ Deejesi³eeJej HeÀej ceesþe HeefjCeece
neslees. mLeueeblejeb®ee mLeueeblejerlee®³ee DeeefCe Heeþerceeies jeefnuesu³ee keg Àìgbyee®³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeJej
ceesþe HeefjCeece neslees. cegues SkeÀekeÀer nesleele. efoIe&keÀeU SkeÀceskeÀebHeemetve otj jeefnu³eecegUs Heleer Helveer
ceOeerue mebyebOeele ogjeJee efvecee&Ce neslees. l³eecegUs DeJewJeeefnkeÀ DeveweflekeÀ mebyebO eeuee ®eeuevee efceUles.
efJeosMeeceO³es Yee
mLeueeblejerleebvee yeN³ee®eoe JebMeefJeÜs
l³eebvee DekegÀMeue keÀece DeeefCe keÀceer GlHeVe ÒeeHle nesles. mLeueeblejerleeb®³eekeÀ[s HeenC³ee®ee ¢äerkeÀesve
iegvnsieejer DeeefCe mebMe³eemHeo mJe©He e®ee Demelees. mLeueeblejerle cepetjebvee yeN³ee®eoe HeÀej®e keÀceer cepegjer
efoueerpeeles. yeN³ee®eoe mLeueeblejerle cepetjebvee IejkeÀece DeeefCe Meslecepegjer®es keÀece efoues peeles. IejkeÀece
keÀjCeeN³ee keÀeceieejebvee DeefleMe³e keÀceer Jesleve, D eefOekeÀ leeme keÀece, ceOeu³ee megÆer®ee DeYeeJe,
SkeÀebleJeeme, JeeF&ì JeeieCetkeÀ, ieCeJesMe IeeueC³ee®eer mekeÌleer, veeskeÀj cnCetve JeeieCetkeÀ, keÀewìgbefyekeÀ
peerJeveeuee vekeÀej, JebMeÜs
jeyeJetve Iesleues peeles. Deejesi³eeyeeyele®³ee DeveskeÀ mecem³eeb®ee meecevee keÀjeJee ueeielees. l³eebvee efJeosMeer
mebmke=Àleer DeeefCe efYeVe Yee
J³eJemLee Del³eble JeeF&ì Demeles.
2.3.1 mLeueebleje® es ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes Deensle :
1) mLeeefvekeÀ mLeueeblej : mLeeefvekeÀ mLeueeblej cnCepes mLeeveerkeÀ HeeleUerJej nesCeejs mLeueeblej
nes³e.
2) ûeeceerCe les Menjer mLeueeblej : meJe&meeOeejCeHeCes DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs efJekeÀmeveMeerue osM eele
ûeeceerCe Yeeieeletve ueeskeÀeb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej MenjeceO³es GHeueyOe Demeu³eeves ueeskeÀeb®es ueeW{s MenjekeÀ[s
³esleele. Goe. Yeejlee®³ee keÀeveekeÀesHeN³eeletve ceesþceesþîee MenjebceO³es ûeeceerCe ueeskeÀ ³esle Demeleele.
3) SkeÀe ÒeosMeele tve ogmeN³ee ÒeosMeele mLeueeblej : ³eeceO³es SkeÀe ÒeosMeeletve ogmeN³ee ÒeosMeeceO³es
ueeskeÀ peele Demeleele. Goe. GÊej Yeejleeletve cegbyeF&keÀ[s ³esCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee KetHe Deens.munotes.in
35
4) veeiejer Yeeieeletve ûeeceerCe Yeeieele peeCes : Yeejleem eejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es DeMee
ÒekeÀej®es mLeueeblej Meke̳elees nesle veener. efJekeÀmeerle osMeebceO³es MenjeceOeerue jenCeerceeve DeefleMe³e
Ke®eeakeÀ Demeu³eeves Menjer ueeskeÀ ûeeceerCe Yeeieele ³esTve JeemleJ³e keÀjleele. efJekeÀmeerle o sMeebceO³es
Hee³eeYetle megefJeOee ûeeceerCe Yeeieelener Demeleele.
5) meecegnerkeÀ mLeueeblej : ceesþîee ÒeceeCeeJej ueeskeÀ SkeÀ$e ³esTve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeleer³e cnCepes
meecegnerkeÀ mLeueeblej keÀjleele. Goe. veoerJejerue ceesþs OejCe, leueeJe F. keÀejCeebmeeþer mebyebOeerle
YeewieesefuekeÀ #es$eeleerue ueeskeÀeb®es mLeueeblej keÀjeJes ueeieles.
6) mekeÌleer®es mLeueeblej : þjeJeerkeÀ GHe¬eÀce jeyeefJeC³eemeeþer DeveskeÀoe MeemeveekeÀ[tve ueeskeÀeb®es
mekeÌleerves mLeueeblej kesÀues peeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-mLeueebleje®es ÒekeÀej meebiee.
2.3.2 mLeueeblejCee®eer keÀejCes :
mLeueeblej keÀjC³eemeeþer Keeueerue IeìkeÀ keÀejCeerYetle þjleele.
1) DeeefLe&keÀ IeìkeÀ : yesjespeieejer DeeefCe oeefjêîe ueeskeÀebvee SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer
peeC³eeme ÒeJe=Êe keÀjleele. meJe&meeceev³eHeCes ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀ veeskeÀjer®³ee MeesOeele Menjer Yeeieele
peeleele. peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs ceesþceesþîee MenjeceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe
Peeu³ee Deensle. ceesþîee ÒeceeCeeJejerue Heieej Je JeslevesÊej megefJeOee GHeueyOe Demeu³eeves jenCeerceevee®ee
opee& megOeejlees ³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej mLeueeblej nesles.
2) meeceeefpekeÀ IeìkeÀ : kegÀìgbye, efJeJeen Je ceguee®es keÀefjDej F. meeceeefpekeÀ keÀejCeebmeeþerner
mLeueeblej kesÀues peeles. DeeHeu³ee Yeejleer³e meceepeele cegueeR®es ueive Peeues keÀer efleuee efle®³ee meemejer
peeJes ueeieles. cnCepes®e efJeJeenecegUs SkeÀe efþkeÀeCeentve og meN³ee efþkeÀeCeer mLeueeblej nesles. l³ee®eÒeceeCes
cegueeb®es G®®e efMe#eCe, eEkeÀJee keÀefjDej®³ee ®eebieu³ee mebOeer efceUC³eemeeþer mebHetCe& kegÀìgbyeeuee cegueeyejesyej
Flej efþkeÀeCeer peeJes ueeieles.
3) He³ee&JejCeelcekeÀ IeìkeÀ : ceneHetj, og
ueeìe Deeu³eeves DeveskeÀ ueeskeÀ yesIej Peeues. l³eebvee osMee®³ee Flej Yee ieele mLeueeblejerle keÀjeJes ueeieues.munotes.in
36
4) Deejesi³eefJe
keÀjleele.
5) jepekeÀer³e IeìkeÀ : jepekeÀer³e keÀejCeebmeeþer p³eeJesUer ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeJes ueeieles l³eeme
jepekeÀer³e ¢äer ves kesÀuesues mLeueeblej Demes cnCeleele. jepekeÀer³e mLeueeblej Heg{erue keÀejCeebmeeþer keÀjeJes
ueeieles. jepekeÀer³e DemLeerjlee, peeceeleJeeo, ÒeosMeJeeo, Yee
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-mLeueeblejCee®eer keÀejCes meebiee.
2.3.3 mLeueeblejCee®es HeefjCeece (Effect of Migration)
mLeueeblejCee®es Heg{erueÒeceeCes HeefjCeece efometve ³esleele.
1) yegef×cebleeb®es osMeeìve (Brain Drain) : yegef×ceeve leb$e%e, Meem$e%e, FbefpeefveDeme& DeeefCe
Mew#eefCekeÀ ceb[Uer DeeHeuee osMe mees[tve Flej osMeele cnCepes DecesefjkeÀe, ke@Àve[e, Fbiue[ Fl³eeoer osMeele
peeleele cnCepes®e yegef×celeeb®es osMeeìve nes³e. ngMeejer, %eeve DeeefCe keÀewMeu³e Demeuesueer ner yegef×ceeve
ceb[Uer p³ee osMeele peeleele l³ee osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjleele. ³ee meJe&
Òeef¬eÀ³esuee ‘ye´sve [^sve ’Demes cnCeleele. DeeHeues osMeeves Ò eYeeJeer megefve³eespeerle Òe³elve kesÀu³eeme yegef×ceblee®es
osMeeìve nesCeej veener DeeefCe l³eeb®³ee yegef×ceÊes®ee osMeeuee®e HeÀe³eoe nesF&ue.
2) HejkeÀer³e ®eueve efveOeer (Foreign Exchange Reserve) :SkeÀe osMeeletve
ueeskeÀveeskeÀjermeeþer ogmeN³ ee osMeele peeleele. ogmeN³ee osMeele l³eeb®ee Heieej l³ee®e osMee®³ee ®eeuevee
efceUlees. mebyebOeerle J³ekeÌleer l³eeb®³ee kegÀìgbyeemeeþer DeeHeu³ee osMeele Hewmes HeeþJetve osles. l³eecegUs osMee®³ee
eflepeesjerle efJeefJeOe osMeeb®es ®eueve pecee nesl es cnCepes HejkeÀer³e ®eueve efveOeerceO³es Jee{ nesles.
3) efJeefJeOe mebmke=ÀleeR®ee efceueeHeÀ (Fusion of cultures) :mLeueeblejerle ueeskeÀ efJeefJeOe
osMeeletve Deeuesues Demeleele. efJeefJeOe ÒeosMeeletve, efJeefJeOe jep³eeletve, efJeefJeOe Menjelet ve SkeÀ$e Deeuesues
Demeleele. l³eecegUs meJe& mebmke=Àleer®ee SkeÀe efþkeÀeCeer efceueeHeÀ neslees. mLeueeblejecegUs mebmke=Àleer®eer
osJeeCeIesJeeCe nesles. efJeefJeOe mebmke=ÀleercegUs KeeC³ee®es HeoeLe& Je meJe³eer, keÀHe[s Je HesnjeJe, efJeefJeOe Yee< eemunotes.in
37
Fl³eeoeR®eer osJeeCe -IesJeeCe nesles. l³eecegUs peieC³ee®eer Mewueer®e yeoueles. J³ekeÌleercelJeeceO³esner yeoue Ie[tve
³esleele.
4) meeceeefpekeÀ mecem³ee (Social Problems) : SKeeÐee MenjeceO³es, ÒeosMeele, jep³eele
eEkeÀJee osMeele melele ueeske À ³esle Demeleerue lej mebyebOeerle efJeefJeOe meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ mecem³ee efvecee&Ce
nesleele. ueeskeÀmebK³esle Jee{ nesTve oeì ueeskeÀJemleer le³eej nesles, PeesHe[HeÆîeeble Jee{ nesles,
iegvnsieejer®es ÒeceeCe Jee{les. Deepeej Hemejleele, ceÐeHe eve Je Debceueer HeoeLee&®es mesJeve Jee{les. meeJe&peefvekeÀ
mesJeebJej leeCe He[lees. Goe. meeJe&peefvekeÀ JeenlegkeÀ, Jeerpe, jmles F. mecem³ee Deensle.
5) ceevemeMeem$eer³e mecem³ee (Psychological Problems) :DeeHeu³ee
peJeU®³ee ueeskeÀebvee, kegÀìgby eer³eebvee, veelesJeeF&keÀebvee, efce$eebvee mees[tve ueeskeÀ mLeueeblej keÀjerle Demeleele.
l³eecegUs DeMee ueeskeÀebvee SkeÀìs SkeÀìs JeeìCes, kegÀìgbefye³eeb®³ee meejK³ee DeeþJeCeer ³esCes Je ve keÀjceCes F.
mecem³ee efvecee&Ce nesTve l³eeb®eer ceeveefm ekeÀlee efyeIe[les. veJeerve JeeleeJejCeele l³eebvee Demegj#eerle Jeeìt
ueeieles. keÀener ueeskeÀebvee lej veJeerve veeskeÀjer, jenC³ee®eer peeiee, veJeerve efce$e ³eecegUs ceveeJej o[HeCe
³esles.
6) mLeueeblejerle ueeskeÀebefJe
mLeeveerkeÀ ueeskeÀ mLeueeblejerle ueeskeÀebyejesyej J³eJemLeerle Jele&CetkeÀ keÀjerle veenerle. Deieoer osMeebleie&le
meg×e DeMee ÒekeÀej®³ee mecem³eebvee mLeueeblejerle ueeskeÀebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-mLeueebleje®es HeefjCeece meebiee.
2.4 peeieeflekeÀerkeÀjCe Je Mesleer
2.4.1 ÒeemleeefJekeÀ :
peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee MesleerJejerue SkeÀ cenÊJee®ee HeefjCeece cnCepes yengjeä^er³e kebÀHev³ee
kebÀ$eeìer Mesleer (Contract agriculture) mLeeHeve keÀjC³ee®³ee Òe³elveele Deensle. ³ee veJeerve
J³eJemLesle MeslekeÀN³eebveer DeeHeCe meebiet l³ee efHekeÀe® es meebefieleuesu³ee He×leerves Je þjefJeuesu³ee ojeves
GlHeeove keÀjeJes. cnCepes ³ee kebÀHev³ee SkeÀe yeepetves yeer -yeer³eeCes, Keles, peblegveeMekesÀ ³eeb®³ee HegjJeþîeeJejmunotes.in
38
lej ogmeN³ee yeepetves peeieeflekeÀ Mesleer GlHeeoveeJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®³ ee Òe³elveele Deensle. ³ee veJeerve
J³eJemLesle YeejleemeejK³ee 80 ìkeÌkesÀ ueneve MeslekeÀjer DemeCeeN³ee osMeele l³eeb®es DeefmlelJe Oeeske̳eele
³esF&ue. veHeÀe Òesefjle GlHeeovee®³ee efoMesves Mesleer®eer Jeeì®eeue meg© Peeu³eeme DeVeOeev³e GlHeeoveele erue
DeeHeu³ee osMee®eer mJe³ebHetCe&lee veä nesF&ue. DeVeOeev³ee®³ee yeeyeleerleerue HejeJeuebyeerlJe Del³eble
OeeskeÀeoe³ekeÀ þjsue, Tleer mebJeOe&ve Mesleer®ee DeJeuebye meg© Peeu³eeves Mesleer Òe³eesieMeeUsle yebefomle nesF&ue
keÀer keÀe³e? DeMeer efYe leer Jeeìles.
2.4.2 Mesleer®es cenÊJe (Importance of Agriculture) :
Yeejle ne ke=Àef
nbieece, MesleerGlHeeovee®es keÀeU ³eebvee DevegmejCeeje Demee Demelees. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleerue ke=À
1)jespeieej : Yeejleeleerue ceesþîee ÒeceeCeeJej jespeieej HegjefJeC³ee®es keÀece ke=À
GHeefpeefJekesÀ®es meeOeve cnCetve He enCeeN³eeb®eer mebK³ee 52 ìkeÌkesÀ FlekeÀer nesleer. MesleerHeemetve Òel³e#e
jespeieej Je DeÒel³e#e jespeieej efceUt MekeÀlees.
Òel³e#e jespeieejeceO³es Mesleer®eer cesnvele keÀjCes, ueeieJe[ keÀjCes, keÀeHeCeer keÀjCes DeeefCe
efJeHeCeve F. meceeJesMe ne slees. DeÒel³e#e jespeieejeceO³es Mesleeruee mene³³e keÀjCeejer ³eb$eCee cnCepes®e
JeenlegkeÀ, meeþJeCetkeÀ Je yeBkeÀe Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.
efJekeÀmeerle osMeebceO³es MesleerJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee DeefleMe³e keÀceer Deens.
DecesefjkesÀle, ÖeÀevme DeeefCe peHeeveceO³es HeÀkeÌle 2 ìkeÌkesÀ les 3 ìkeÌkesÀ SJe{s Deens.
2) HejkeÀer³e ®eueve : ke=À
meeiejer GlHeeoves, ®ene, Dee@F&ue kesÀkeÀ (Oil Cake) ³ee ÒekeÀej®³ee Mesl eceeuee®eer efve³ee&le Yeejleeletve
nesle Deens.
3) Yeeb[Jeue efveefce&leer : Yeeb[Jeue efveefce&leer ner ye®ele DeeefCe iegbleJeCegkeÀerÜejs nesle Demeles. MesleerceO³es
DeefleefjkeÌle GlHeeove Peeues keÀer ye®ele Jee{les. ye®ele Peeueer keÀer Mesleer He eCeerHegjJeþe ³eespeveeceO³es ceesþîee
ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ nesles.
DeeefLe&keÀ meJnxMeve 1990 Devegmeej osMeeleerue mLetue GlHeVeele ( GDP ) Mesleer #es$ee®ee
Yeeb[Jeue efveefce&leerleerue efnmmee 2.2 ìkeÌkesÀ FlekeÀe neslee. Yeeb[Jeue efveefce& leerleerue Mesleer #es$ee®ee efnmmee
keÀceer nesC³eemeeþer oesve cenÊJee®eer keÀejCes Deensle. SkeÀ Mesleer #es$eekeÀ[s Peeuesues ogue&#e DeeefCe oesve
Mesleer®ee HeeCeerHegjJeþe ³eeceO³es mejkeÀejer iegbleJeCegkeÀ 1990 ®³ee leguevesle ³eesi³e Peeueer veen er. Mesleer®es
DeefleefjkeÌle GlHeeove ( Surplus ) nesC³eemeeþer Mesleer®eer GlHeeove#ecelee Jee{les. GlHeeove#eceleemunotes.in
39
Jee{ueer keÀer DeefleefjkeÌle GlHeeove nesles. l³eecegUs MeslekeÀN³eebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej GlHeVe efceUles DeeefCe
ye®eleer®es ÒeceeCene r Jee{les.
4) osMee®³ee mLetue GlHeVeele ³eesieoeve : osMee®³ee mLetue GlHeVeele Mesleer #es$ee®³ee GlHeVee®esner
³eesieoeve keÀener ÒeceeCeele Deens. mLetue GlHeVeeleerue Mesleer #es$ee®³ee ³eesieoevee®es ÒeceeCe DeueerkeÀ[s keÀceer
Peeuesues efometve ³e sles. ÒeeLeefcekeÀ #es$eeceO³es 59 ìkeÌkesÀ Mesleer, pebieue, mebHeÊeer, ceemes, KeeCe F. meceeJesMe
neslees. 59 ìkeÌkesÀ ceO³es Mesleer #es$ee®ee efnmmee 56 ìkeÌkesÀ FlekeÀe neslees. lej Deelee 20 ìkeÌkesÀ Mesleer
#es$ee®ee efnmmee neslees.
5) KeeÐe Heoe Lee¥®eer lejleto : Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esuee KeeÐeHeoeLe& HegjefJeC³ee®es keÀece Mesleer keÀjles.
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs KeeÐe HeoeLee&®eer ceeieCeer ceesþîee
ÒeceeCeeJej nesle Deens. Yeejleele Mesleer®e er GlHeeove #ecelee keÀceer Demeu³eeves MesleerHeemetve efceUCeejs
GlHeVener keÀceer nesle Deens. l³eecegUs pevelesuee DeVe -Oeev³e HegjefJeC³eemeeþer mejkeÀejuee DeVeOeev³ee®eer
Dee³eele keÀjeJeer ueeieles. l³eecegUs l³ee®ee HejkeÀer³e ®euevee®³ee meeþîeeJ ej HeefjCeece neslees. Mesleer peerefJele
ceeueceÊesueener cnCepes®e ieeF&, cnwmeer, Mesȳee, ceW{îee, Iees[s F. ®ee ®eeje (JewjCe) HegjefJeC³ee®es keÀece
keÀjles. peerefJele ceeueceÊesJej®e ceeveJee®es peerJeve DeJeuebyetve Demeles. keÀejCe ³eeHeemetve ce eveJeeuee otOe,
ceebme DeeefCe Mesleer keÀjC³eemeeþerner l³eeb®ee GHe³eesie neslees.
6) keÀ®®ee ceeuee®ee HegjJeþe : efJeefJeOe GÐeesieebvee ueeieCeeN³ee keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe Mesleer
#es$eeHeemetve kesÀuee peelees. meeKej GÐeesie, p³etì GÐeesie, Je m$e GÐeesie, DeVeHeoeLe& efveefce&leer keÀjCeejs
GÐeesie Fl³eeoer Je ³eemeejK³ee efJeefJeOe GÐeesieebvee keÀ®®ee ceeue MesleerHeemetve®e efceUlees. Mesleer®ee
J³eJeefmLele efJekeÀeme Peeuee veener lej l³ee®ee JeeF&ì HeefjCeece ³ee meJe& GÐeesieeJej neslees .
7) GlHeeefole ceeueeuee yeepeejHesþ : keÀejKeev³eeceO³es GlHeeefole keÀjC³eele Deeuesu³ee ceeuee®ee
ceesþîee ÒeceeCeeJej yeepeejHesþ ner ûeeceerCe Yeeieele®e Demeles. MesleerHeemetve DeefleefjkeÌle Peeuesu³ee ceeuee®eer
MeslekeÀjer efJe¬eÀer keÀjleele. l³eecegUs l³eeb®³eekeÀ[s Hewmes ³esleele. ³ee HewMeeletve l³eebvee ueeieCeeN³ee
peerJeveeJeM³ekeÀ Jemletb®eer Kejsoer les keÀjerle Demeleele. keÀener kebÀHev³ee lej l³eeb®³ee ceeuee®eer efJe¬eÀer HeÀkeÌle
ûeeceerCe Yeeieele®e keÀjleele.
8) ûeeceerCe efJek eÀeme : Mesleeruee HeeCeerHegjJeþe, Jeerpe efveefce&leer, ³eesi³e jmles, Mew#eefCekeÀ mebmLee
Fl³eeoerJej®e ûeeceerCe efJekeÀeme DeJeuebyetve Demelees. ûeeceerCe efJekeÀemeekeÀjerlee jmles yeebOeCeer, Mesleeruee
HeeCeerHegjJeþîeeb®³ee ³eespevee ( Irrigation ) Je Jeerpe Fl³eeoer ³eespeveebmeeþer MeemeveekeÀ[tvener ceesþîee
ÒeceeCeele ceole nesles. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeletve Menjer YeeieekeÀ[s mLeueeblejerle nesCeeN³eeb®es ÒeceeCe keÀceer
nesles Deens. MenjebJejerue DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³es®ee leeCe k eÀceer nesC³eeme ceole nesles.
9) meceepe J³eJemLee : Mesleer #es$eekeÀ[tve GHeueyOe jespeieejeJej®e meceepe J³eJemLee þjle Demeles.
Mesleer J³eJemee³eele iegbleuesues ueeskeÀ Meke̳elees meceepe -efJeIeelekeÀ keÀe³e& keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesle veenerle. Mes leer
#es$eekeÀ[tve jespeieej efceUeuee veener lej osMeele yesjespeieejeb®eer HeÀewpe®e le³eej nesF&ue. l³eecegUs
keÀe³eÐeeuee cenÊJe jenCeej veener DeeefCe meceepe J³eJemLee efyeIe[tve peeF&ue.munotes.in
40
10) eEkeÀcele efmLejlesme ceole : osMeele eEkeÀceleer efmLej þsJeC³eeme Mesleer #es$ee®eer ceole nesles. keÀejCe
Òel³eskeÀeuee®e DeVeOeev³ee®eer iejpe Demeles. DeVeOeev³ee®ee ³eesi³e meeþîeecegUs osMeele DeVeOeev³ee®ee
eEkeÀceleer efmLej jenleele. DeVeOeev³ee®ee osMeele legìJe[e efvecee&Ce Peeuee lej ®eueveHegÀieJeì îee®eer
HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. ³eecegUs HeÀkeÌle Mesleerceeuee®³ee®e eEkeÀceleer Jee{le veenerle lej l³eeyejesyej®e
DeewÐeesefiekeÀ GlHeeefole Jemletb®³eener eEkeÀceleer Jee{leele.
11) mesJe#es$ee®ee efJekeÀeme : Mesleer®³ee efJekeÀemeecegUs me sJee#es$ee®³eener YejYejeìerme ceole nesles. Goe.
JeenletkeÀ #es$e, J³eeHeej DeeefCe yeBeEkeÀie F. mesJee #es$eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ nesles. Mesleerceeuee®eer
yeepeejHesþsHe³e¥le JeenletkeÀ keÀjC³eemeeþer JeenlegkeÀerceO³es Jee{ nesles. lej l³e eb®es efJelejCe keÀjC³eemeeþer
J³eeHeejeceO³es Jee{ nesles. lej DeeefLe&keÀ J³eJenejemeeþer yeBkeÀeb®eer iejpe Yeemeles.
12) oeefjêîe keÀceer nesles : oeefjêîe efveceg&ueveeceO³es Mesleer®ee cenÊJee®ee menYeeie Deens. DeefleefjkeÌle
Mesleceeuee®eer efJe¬e Àer keÀªve MeslekeÀN³eebvee GlHeVe efceUles. l³eecegUs MeslekeÀjer Mesle cepegjebvee cepegjer osT
MekeÀleele. ûeeceerCe Yeeieeleerue DeveskeÀ ueeskeÀebvee Mesle cepegjer®³ee mJeªHeele jespeieej efceUle Demelees.
meJee¥vee jespeieej efceUeu³eeves oee fjêîee®es ÒeceeCe keÀceer nesC³eeme ceole nesles. l³ee®eÒeceeCes mejkeÀej
meJe&meeceev³eebvee mJemle ojeves DeVeOeev³ee®ee HegjJeþe keÀjles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-Mesleer®es cenÊJe mHeä keÀje.
2.4.3 peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee Mesleer J³eJemee³eeJejerue HeefjCeece (Impact of
Globalisation on Agriculture) :
peeieeflekeÀ efve³ee&leerceO³es Yeejlee®³ee SketÀCe efve³ee&leHewkeÀer 70 ìkeÌkesÀ efve³ee&le ner
keÀejKeev³eeletve le³eej Peeuesu³ee ceeuee®eer kesÀueer peeles. Yeejlee®³ee SketÀCe efve³ee&leerle Mesleer®ee efnmmee
efoJemeWefoJeme keÀceer nesle Deens. 2010 -11 ceO³es 11 ìkeÌkesÀ efnmmee Mesleer#es$ee®ee neslee. cnCepes®e
YeejleeceO³es Mesleerceeuee®³ee efve³ee&leerkeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles.
Yeejle ne peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®ee ( WTO ) mebmLeeHekeÀ meYeemeo Deens. peeieeflekeÀ
mHeOexuee leeW[ osC³eemeeþer Yeejleevesner J³eeHeejer De[LeUs keÀceer kesÀues. Hesìbì keÀe³eÐeele megOeejCee kesÀueer.
Hejbleg Mesleer ne efJe
41
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesle ve megìCeejer mecem³ee cnCepes Mesleer®eer mecem³ee Deens . DecesefjkeÀe
l³eeb®³ee Mesleermeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Mesleeruee DeeefLe&keÀ meJeuele osles. 19 efyeefue³eve [e@uej SJe{er
ceesþer meJeuele DecesefjkeÀe MesleN³eebvee osles. SJe{er ceesþer meJeuele peieeleerue keÀesCeleener osMe osle veener
DeeefCe Y eejleeves Mesleer®³ee Dee³eeleerJejerue keÀj keÀceer keÀjC³eemeeþer YeejleeJej oyeeJe DeeCeles. Yeejleer³e
MeslekeÀN³eebvee DecesefjkesÀmeejKeer meJeuele efceUle vemeu³eeves Yeejleer³e MeslekeÀjer, DecesefjkeÀe Je ³egjesHe ³ee
osMeeleerue MesleceeueeMeer m HeOee& keÀ© MekeÀle veenerle. ³eemeeþer mejkeÀejves MeslekeÀN³eebvee ceole keÀjCes
iejpes®es Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee Mesleer J³eJemee³eeJejerue HeefjCeece mHeä keÀje.
2.4.4 Mesleer®eer o#elee / keÀeUpeer :
Yeejleer³e Mesleer Je Yeejleer³e MeslekeÀjer ³eebvee mebj#eCe osC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves Heg{erue
o#elee Iesleueer Heeefnpes.
1) cetu³eeJeHeeleer : cetu³eeJeHeeleer®ee cnCepes SKeeoer Jemlet DeLeJee mesJee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer pesJe {e
Ke®e& ³eslees l³ee Ke®ee&Hes#eener keÀceer yeepeejYeeJeeves leer Jemlet Jee mesJee efJekeÀCes ³eeuee ‘cetu³eeJeHeeleer ’Demes
cnCeleele. GHe³eesie kesÀuee lej l³eemeeþer osMeebleie&le Jemlet®³ee eEkeÀceleer ueJeef®ekeÀ Demeu³ee Heeefnpesle.
l³eecegUs Yee jleer³e MeslekeÀN³eebvee HejkeÀer³e MesleerceeueeHeemetve mebj#eCe efceUsue. p³ee Mesleceeuee®eer ceesþîee
ÒeceeCeeJej Dee³eele keÀjeJeer ueeieles. l³eeyeeyeleerle®e keÀeUpeer I³eeJeer ueeiesue.
2) mejkeÀejer iegbleJeCetkeÀ : DeveskeÀ Je
meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀoejebveer MesleerceO³es Mesleermeeþer HeeCeerHe gjJeþe ³eespevee, ke=À
3) megjef#eleles®es peeUs : peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs þjee fJekeÀ®e efHekeÀebvee efve³ee&leermeeþer cenÊJee®es mLeeve
Demeles. p³ee efJeYeeieele DeMee ÒekeÀej®eer efHekesÀ Iesleueer peeleele lees efJeYeeie efve³ee&leerle Heg{s peelees Je Flej
efJeYeeie ceeies He[leele. ³eemeeþer meJe& efJeYeeieele meceepe peeie=le er efvecee&Ce keÀªve efve³ee&le kesÀu³ee peeCeeN³ee
ceeuee®es®e Mesleele GlHeeove Iesleu³eeme Òel³eskeÀ efJeYeeiee®ee meceeve efJekeÀeme nesF&ue. DeMee ÒekeÀejs
mejkeÀejves megjef#eleles®es peeUs osMeele le³eej kesÀu³eeme meJe& MeslekeÀN³eebvee l³ee®ee HeÀ e³eoe nesF&ue.munotes.in
42
4) ce³ee&efole Mesleer J³eeHeej : YeejleeceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej Mesleer GlHeeove nesles. Hejbleg
Yeejleer³eeb®eer Kejsoer®eer #ecelee DeefleMe³e keÀceer Deens. osMeeceO³es®e ³ee Mesleerceeuee®eer DeefleMe³e keÀceer
eEkeÀcele ³esles. cnC etve DeefleefjkeÌle Mesleerceeuee®eer efve³ee&le kesÀueer peeles. osMeele keÀceer eEkeÀceleeruee ceeuee®eer
efJe¬eÀer keÀjC³eeHes#ee peemle eEkeÀceleeruee efve³ee&le keÀjCes MeslekeÀjer Hemeble keÀjleele. l³eecegUs osMeebleie&le
DeVeOeev³ee®ee legìJe[e efv ecee&Ce neslees. l³eecegUs Yeejle mejkeÀejves Mesleer ceeuee®eer efve³ee&le ce³ee&efole
keÀjC³ee®eer lejleto kesÀueer Deens.
5) efJekeÀmeerle jeä^ Mesleeruee osle Demeuesues MeemekeÀer³e Devegoeve : YeepeerHeeuee, HeÀUs, leebotU,
cemeeu³ee®es HeoeLe& F. e fJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ke=À
yeepeejHesþsle Yeejleer³e MeslekeÀjer l³eeb®ee DeelceefJeM³ eeme ieceeJetve yemeuesuee Deens. YeejleemeejKes
efJekeÀmeveMeerue osMe SkeÀ$e ³esTve peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesJej ( WTO ) Mesleer®es MeemekeÀer³e
Devegoeve keÀceer keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjerle Deensle. Demes Peeues lej®e efJekeÀmeerle osMe Je efJek eÀmeveMeerue
osMe ns SkeÀe®e HeeleUerJej ³esleerue.
6) SkeÀmJe (HesìWì) : SKeeoe veJeerve MeesOe yeveefJeC³ee®eer eEkeÀJee efJekeÀC³ee®eer DeefOeke=Àle
efJeMes
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveM eerue osMeeJej neveerkeÀejkeÀ HeefjCeece nesleerue. efJekeÀmeerle jeä^ebkeÀ[s cegyeuekeÀ
Hewmee, meg³eesi³e Òe³eesieMeeUe Je lep%e J³ekeÌleer ceesþîee ÒeceeCeeJej GHeueyOe Demeu³eeves meJe& DeefOekeÀejHe$es
l³ee®³ee®e leey³eele peeleerue. ³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves DeefOekeÀejHe$e efceUefJeC³eemeeþer osMeeceO³es
megmeppe Òe³eesieMeeUe, l³eemeeþer ueeieCeeje Yeeb[Jeue HegjJeþe Je le%e ueeskeÀ ³eeefJe
keÀejCe Yeejleeves Deieesoj®e TRIPs³ee keÀjejeJej mener kesÀueer Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-Mesleer®eer o#elee mHeä keÀje.munotes.in
43
2.4.5 peeieefleefkeÀkeÀjCe Je MeslekeÀjer :
iesu³ee MelekeÀeleerue veJJeoer®³e e oMekeÀele Yeejleele peeieefleefkeÀkeÀjCee®es Jeejs meg©
Peeues.Òel³e#e DebceueyepeeJeCeer Je HeefjCeece efomeC³ee DeeOeer®e Òel³eskeÀ J³eemeHeerþeJej ³ee efJe
peeieefleefkeÀkeÀjCeeves MeslekeÀjer mebIeìvee Je MeslekeÀjer mecegoe³eeme Hee[uesueer YegjU ®egkeÀer®eer
nesleer Demes veener. DeepeHe³e¥le®³ee jep³ekeÀl³ee¥veer Jee{l³ee ¬eÀceeves MeslekeÀjer efJejesOeer OeesjCes jeyeJetve Mesleer
GlHeeovee®³ee Jee{l³ee uegìerletve mebHeVe Jeie& DeefOekeÀ mebHeVe keÀjCeeje efJekeÀeme meeOeuee neslee. mejkeÀej
ns MeslekeÀjer Jeiee&®³ee uegìer®es nl³eej yeveues nesles. peeieefleefkeÀkeÀjCeeves ns nl³eej®e yeesLeì yeveCeej nesles.
peeieefleefkeÀkeÀjCeeves mejkeÀej®eer DeeefL e&keÀ #es$eeleerue ueg[yeg[ keÀceer nesCeej nesleer. Peesve yeboer, efpeune
yeboer, Òeeble yeboer DeeefCe efve³ee&le yeboer ner Mesleer ceeuee®es YeeJe Hee[C³eemeeþer JeeHejueer peeCeejs ngkegÀceer SkeÌkesÀ
mejkeÀej®³ee neleeletve peeCeej nesleer. MeslekeÀ jer mecegoe³ee®³ee Yeu³eemeeþer mejkeÀejves keÀener®e
keÀjC³ee®eer iejpe veener. HeÀkeÌle mejkeÀejves MeslekeÀjer mecegoe³ee®es Yeues nesT ve³es ³eemeeþer®³ee Ghee³e
³eespevee mees[eJ³eele ner MeslekeÀjer mebIeìves®eer ÒeejbYeerHeemetve®eer ceeieCeer peeie efleefkeÀkeÀjCeeves HetCe& nesCeej
nesleer ! leermeg×e JewOeeefvekeÀ mJe©Heele, peieeleu³ee 200 Hes#ee DeefOekeÀ jeä^ele keÀjej nesTve
melele®³ee mejkeÀejer OeesjCeeves DeeefCe nmle#esHeeves Òel³eskeÀ Je
J³eJemee³e HeÀe³eosMeerj keÀ© MekeÀlees ne nesje keÀener ®egkeÀer®ee cnCelee ³esCeej veener. efMeJee³e
peeieefleefkeÀkeÀjCeeves l³eeuee peeieeflek eÀ yeepeejHesþ Kegueer nesCeej nesleer. ³ee yeepeejHesþsle meyemeer[er®³ee
peesjeJej leie Oeªve Demeuesuee mebHeVe jeä^eleerue MeslekeÀjer Je GCes meyeefmeef[le Mesleer keÀjCeeje Yeejleer³e
MeslekeÀjer Demee YesoYeeJe jenCeej vemeu³eeves Yeejleer³e Mesleke Àjer mHeOexle eEpekeÀCeej ne DeeMeeJeeo
efvejeOeej veJnlee®e. MeslekeÀjer mebIeìvee Je mebIeìves®es vesles Mejo peesMeer ³eebveer peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer
kesÀuesueer YeueeJeve ®egkeÀer®eer vemeueer lejerner iesu³ee Jeerme Je
mejkeÀejves DeveskeÀoe peeieeflekeÀerkeÀjje®³ee efoMesves SkeÀ HeeTue Heg{s ìeketÀve oesve HeeTues ceeies
Iesleueer Deensle. efMeJee³e peer keÀener Hee Tues Heg{s He[ueer leer DeewÐeesefiekeÀ mecetn Je l³eeb®³eeMeer efveieef[le
leb$e%eevee®³ee yeeyeleerle Mesleer®ee peeieeflekeÀerkeÀjCeeMeer keÀener meceye× Deens ns mejkeÀej®³ee ieeJeer veener
eEkeÀJee peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee ueeYe Mesleeruee efceUt ve³e s ns keÀìe#eeves Heeefnues peele DemeeJes ns®e mejkeÀejer
OeesjCe oMe&efJeles. peieYeje®³ee mejkeÀejeb®es Demes®e OeesjCe Deens. cnCetve®e Mesleer ceeuee®ee J³eeHeej
Depetvener ®e®ex®³ee HesÀjerJej HesÀjerle De[ketÀve He[uee Deens. Mesleer #es$eele peeieef lekeÀerkeÀjCee®³ee efoMesves
SKeeos HeeTue He[u³ee®es keÀesCel³eener DeY³eemekeÀeme mees[e®e HeCe omlegjKegÎ ceveceesnve efmebn
³eeb®esHeemetve Mejo peesMeerHe³e¥le keÀesCeeueener meebielee Je oeKeefJelee ³esCeej veener. efJeHejerle efveCe&³e cee$e
cegyeuekeÀlesves oeKeefJelee ³esleerue. HejosMeele DeJewOe efjl³ee Hewmee vesCeejer veeJes GIe[ ve keÀjC³ee®ee keÀjej
mejkeÀej Deeblejjeä^er³e keÀjeje®es HeeefJe$³e efìkeÀefJeC³ee®³ee veeJeeJej Heg{s jsìveej, HeCe Mesleerceeuee®³ee
J³eeHeeje meyebOeer®es MeslekeÀ jer efnlee®es keÀjej keÀesCeleerner HetJe& met®evee ve oslee #eCeeOee&le ceesef[le keÀe{Ceej
ns Mesleceeuee®³ee De®eevekeÀ efve³ee&le yebefoves DeveskeÀoe efometve Deeues Deens ³ee®ee DeLe& mHeä Deens.
peeieefleefkeÀkeÀjCee®³ee keÀeueKeb[ele FLeu³ee J³eJe mLes®eer Je mejkeÀej®eer YetefcekeÀe Mesleer Je
MeslekeÀjer ³eeb®³eeyeeyeleerle ogìHHeer Je pegueceer®e jeefnueer Deens ns Mejo peesMeer®³eener SJnevee ue#eele Deeues
Demesue. SJe{s®e veener lej Deepe®eer HeefjefmLeleer Heentve Mejo peesMeeRvee megjsMe Yeì eb®³ee ³ee DeesUermunotes.in
44
vekeÌkeÀer®e DeeþJele Demeleerue ’G
ceveeleeru e ³eeDeesUer DeesþeJej DeeCeeJ³eele Demes®e Òel³eskeÀ MeslekeÀjer YeeJee -yeefnCeeruee Jeeìle DemeCeej.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-peeieeflekeÀerkeÀjCe Je MeslekeÀjer ³eeb®ee mebyebOe mHeä keÀje.
2.4.6 MeslekeÀjer Deelcenl³es®eer keÀejCes :
KejesKejer®e MeslekeÀjer keÀe Deelcenl³ee keÀjlees, ³ee®eer Kejer keÀejCes MeesOeueer Heeefnpesle keÀpe&
ceeHeÀer eEkeÀJee Devegoeves ne l³ee Jej®ee Ghee³e veJns DeHee³e Deens? Deelcenl³es®eer keÀener keÀejCes
KeeueerueÒeceeCes D eensle.
1) MeslekeÀN³eeb®³ee keÀesCel³ee®e efHekeÀeuee nceer YeeJe efouee peele veener, l³eecegUs oueeue MeslekeÀN³eekeÀ[tve
Mesleerceeue keÀceer YeeJeeves efJekeÀle IesTve Menje®³ee efþkeÀeCeer efkeÀleerlejer DeefOekeÀ YeeJeeves efJekeÀleele.
2) Meslece euee®eer yeepeejHesþ MeslekeÀN³ee®³ee neleele veener efleLes ceejJee[er eEkeÀJee Flej ueeskeÀ Demeleele.
3) pemes Yeejleele keÀesCel³eener Jemleg®eer efHeÀkeÌme eEkeÀcele Deens lej ceie Mesleerceeuee®eer®e keÀe veener?
Goe. keÀebos 10 ©He³es efkeÀuees Dee nsle lej mebHetCe& Yeejleele 10 ©He³es efkeÀueesves efJekeÀueer iesueer Heeefnpesle
Deepe keÀmes nesles MeslekeÀN³eekeÀ[tve 3 ©He³es efkeÀueesves keÀebos IesTve les 15 ©He³es efkeÀueesves efJekeÀues peelele
cnCepes HeÀe³eoe keÀesCee®ee?
ieeJeekeÀ[s Jeebie er, keÀebos, YeW[er, ìesce@ìes, Flej YeepeerHeeuee KetHe Peeuee lej 5 ©He³es efkeÀuees
efceUlees keÀOeer keÀOeer lej 2 eEkeÀJee 3 ©He³es efkeÀueesves efceUlees ceie Menje®³ee efþkeÀeCeer®e keÀe 15 les 50
©He³es efkeÀueesves efceUlees cnCepes HeÀe³eoe keÀes Cee®ee, DeMeer KetHe keÀejCes Deensle HeCe SkeÀ cee$e Kejs,
MeslekeÀN³eeves keÀä keÀªve Mesleerle ceeue efHekeÀJeuee lejer lees l³ee Mesleceeuee®eer Je l³ee®³ee keÀäe®eer eEkeÀcele
þjJet MekeÀle veener ns ogowJe cnCeeJes ueeiesue, leer eEkeÀcele mejkeÀejer DeefOekeÀejer, oueeue eEkeÀJee legcner
Deecner þjJelees.
4) meejKe keÀejKeeves ner Tmee®es jepekeÀejCe keÀjleele. SkeÀ keÀejKeevee Tmeeuee 1500 ©He³es YeeJe
oslees lej ogmeje keÀejKeevee Tmeeuee 600 eEkeÀJee 700 ©He³es YeeJe oslees, ceie ÒeMve He[lees ke Àer
1500 ©He³es YeeJe osCeeN³ee keÀejKeev³eeb®eer meeKej Heeb{jer Demeles DeeefCe 600 eEkeÀJee 700 ©He³es
YeeJe osCeeN³ee keÀejKeev³ee®eer meeKej keÀeUer Demeles keÀe?munotes.in
45
5) cenejeä^eleerue meeKej keÀejKeeves, ke=À
Heg{eN³eeb®³ee leey³eele Demeleele, ceO³eJeleea yeBkeÀ, keÀejKeevee leesþîeele ®eeuelees Deens Demes oeKeJetve
l³eeJej mejkeÀejer He@kesÀpe efceUJee³e®es, les He@kesÀpe mJele:keÀ[s®e þsJee³e®es MeslekeÀN³ee®es keÀe³e lees l³ee®ee
keÀener keÀjsue.
DeelcenÊes®eer keÀener keÀejCes KeeueerueHewkeÀer :
1) HeeC³ee®eer (efmeb®evee®eer) mees³e veener.
2) Heef½ece ceneje<ì^er³e ceeCemee®³ee leguevesle efJeoYeea³e ceeCegme peje DeeUMeer Je GOeȳee mJeYeeJee®ee
Deens.
3) Mesleele efJeefnj Keesogve HeeCeer HegjefJeCes Jeiewjs eflekeÀ[s lesJe{s Òe®eefuele veener.
4) oesve efHekeÀ IesCes HeCe HeÀejmeb efomele veener.
5) peemleerle peemle MeslekeÀjerJeie& DeefMe#eerle Deens.
6) DeeOegefvekeÀ Mesleer®eer Depetve meg©Jeele Jne³e®eer Deens.
7) efMekeÀuesues le©Ce Mesleer keÀ©ve ceeuekeÀ yeveC³eeHes#ee veeskeÀjer keÀjC³eele Oev³elee ceeveleele ner SkeÀ
ceesþer MeeskeÀebeflekeÀe Deens.
8) efJeoYee&leerue MeslekeÀjer cegueer®³ee ueiveemeeþer pemes Mesleer efJekeÀlees, lemes®e MeeUsle yeeyeg
(keÀejkegÀve) les ÒeeO³eeHekeÀ DeMee 10 -15 npeej Heieeje®³ee veeskeÀN³ee efceUefJeC³eemeeþer
MesleerefJeketÀve 8 les 16 ueeKe ©He³es [esvesMeve osC³e ele Oev³elee ceevelees.
9) megefMe#eerle le©Ce MesleerkeÀ[s Goeefmevelesves yeIeleele ner Deens Kejer MeeskeÀebeflekeÀe.
10) efJeoYee&leerue jepekeÀejCeer MeslekeÀN³eeb®³ee efJekeÀemeemebyebOeer HeeTue G®eueleevee keÀceer He[leele.
efJeoYee&leerue le©Ce Jeie& Mesleer keÀjC³eeHes#ee HegC³ee cegbyeF&le ³esTve veeskeÀjer keÀjC³eeuee ÒeeOeev³e
oslees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-MeslekeÀjer Deelcenl³es®eer keÀejCes mHeä keÀje.munotes.in
46
2.4.7 mebIeìvee Je Deeboesuevee®eer iejpe :
peeieeflekeÀerkeÀjCeeves Mesleerceeueeuee ®eebieues YeeJe efceUt MekeÀleele, HeCe mebIeìve Je Deeboesueve
cepeyetle vemesue lej neleeleeW[eMeer Deeuesuee Ieeme efnjeJeuee peelees ne ceesþe Oe[e DeueerkeÀ[®³ee
Ieìveeveer MeslekeÀjer Je MeslekeÀjer keÀe³e&ke Àl³ee¥vee efceUeuee Deens. veemegkeÀu³ee keÀebÐeeves Deepe®eer J³eJemLee
MeslekeÀjer efJejesOeer Je DemebJesoveMeerue Demeu³ee®es ÒeeceeefCekeÀ kesÀues Deens. MeslekeÀjer mecegoe³ee®³ee neleele
DeeefLe&keÀ leekeÀo Demeleer lej ne efJejesOe cees[tve keÀe{Ce s keÀoeef®ele Meke̳e Peeues Demeles. ner leekeÀo
l³ee®³eekeÀ[s vemeu³eeves mebIeìvee Je Deeboesueve ³eeefMeJee³e l³ee®³eekeÀ[s ogmeje He³ee&³e GHeueyOe veener.
meÊee nele®eer peeJet ve³es cnCetve Mesleer ceeuee®es YeeJe Hee[C³eeme lelHej Demeuesu³ee mejke Àejuee Mesleer
ceeuee®es YeeJe He[ues Je Hee[ues lej meÊee nele®eer peeF&ue DeMeer pejye yemeC³ee®eer iejpe Deens. ns
mebIeìve Je Deeboesueve ³eeves®e mebYeJe Deens. veJes leb$e%eeve, efye³eeCes ³eeueener cegkeÀC³ee®eer JesU mebIeìve Je
Deeboesueve cepeyet le vemesue lej ³esles ns yeerìer Jeevei³eeves oeKeJetve efoues Deens. mebIeìve Je Deeboesueve
cepeyetle vemesue lej efveJJeU DeeHeu³ee veeJe ueewkeÀerkeÀe®³ee peesjeJej 10 -20 ueeskeÀ Oeev³eeHeemetve
ceÐeefveefce&leeruee efJejesOe keÀjC³ee®eer Deleeefke&Àke À YetefcekeÀener jsìt MekeÀleele ne Fefleneme ner leepee®e Deens.
leep³ee HeefjefmLeleerves meJee&le ceesþe Oe[e Mejo peesMeer Je meJe& MeslekeÀjer mecegoe³eeuee efceUeuee Deens.
peeieefleefkeÀkeÀjCee®ee ueeYe MeefkeÌleMeeueer MeslekeÀjer DeevoesueveeefMeJ ee³e ÒeeHle nesCes DeMeke̳e keÀesìerleerue
ieesä Deens. Jeeì ®egkeÀuesu³ee MeslekeÀjer Deeboesueveeleerue keÀe³e&keÀl³ee¥meeþerner ceesþe Oe[e Deens.
peeieeflekeÀerkeÀjCee efJeª× mebIe
Oe[s efoues l³eebvee®e Oe[s osC³ee®eer JesU MeslekeÀjer mecegoe³eeJej ³esCeej veener DeMeer DeeMee keÀ© ³ee.
2.5 meejeb Me
peeieeflekeÀjCee®ee jespeieejeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej HeefjCeece Peeuesuee DeeHeCeeme HeeneJe³eeme
efceUeuee Deens. KeepeieerkeÀjCeecegUs Je peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs jespeieej GHeueyOe nesleesle HeCe les keÀe³ece
mJeªHee®es Demele veenerle. leb$e%ee ve Je efJe%eeveeveeves kesÀuesueer Òeieleer lemes®e peeieeflekeÀ J³eeHeejer OeesjCe
³eecegUs veeskeÀjer®³ee/jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce nesle Deensle. HeCe p³eeb®³eekeÀ[s keÀewMeu³e Deens, %eeve
Deens. l³ee®³eemeeþer®e l³ee Deensle.
peeieeflekeÀerke ÀjCe Je KeepeieerkeÀjCe ³eeb®³eecegUs Deepe Òe®eb[ ÒeceeCeele mLeueeblej nesle Deens.
jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, He³ee&JejCe, Dee³eesi³e Fl³eeoer IeìkeÀ keÀejCeerYetle Deensle. ³eecegUs
MenjerkeÀjCeele Je PeesHe[HeÆerle Jee{ nesle Deens. iegv nsieejer®es ÒeceeCe Je Deepeeje®es ÒeceeCe Jee{le ®eeueues
Deens. Lees[ke̳eele meeJe&peefvekeÀ mesJeebJej leeCe Jee{le ®eeueuesuee DeeHeCeeme efomele Deens.
Yeejleeleerue Mesleer ner HeeJemeeJej DeJeuebyetve Demeu³eecegUs MenjerkeÀjCeele Yej He[le Deens.
Mesleer J³eJemee³e nesle veener. ueeskeÀ ceesþîee mebK³esves mLeueebleefjle nesle Demeuesues efomeleele.
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs Mesleer J³eJemee³e keÀjCes DeJeIe[ nesle
Deens. Yeejleele Mesleer®eer GlHee ove #ecelee keÀceer Demeu³eecegUs MesleerHeemetve efceUCeejs GlHeVe ner keÀceer
Deens. MeslekeÀjer DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjerle veenerle. l³eecegUs mejkeÀejuee DeVe -Oeev³ee®eer
Dee³eele keÀjeJeer ueeiele Deens.munotes.in
47
2.6 efJeÐeeHeerþmlejer³e Òe Mve
1) peeieeflekeÀjCee®ee jespeieejeJej nesCeeje HeefjCeece meefJemlej mHeä keÀje.
2) efJeefJeOe #es$eeleerue GHeueyOe DemeCeeN³ee jespeieeje®³ee mebOeer meebietve, keÀecee®ee keÀener Yeeie
yeensªve keÀ©ve IesCes cnCepes keÀe³e?
3) mLeueeblej cnCepes keÀ e³e? mLeueebleje®es efJeefJeOe ÒekeÀej mHeä keÀje.
4) mLeueebleje®³ee efJeefJeOe HeefjCeecee®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.
5) peeieeflekeÀerkeÀjCe Je MeslekeÀjer ³eeb®ee mebyebOe meebietve, MeslekeÀjer Deelcenl³es®eer keÀejCes mHeä keÀje.
6) Mesleer®es cenÊ Je meebietve, peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee Mesleer J³eJemee³eeJejerue HeefjCeece mHeä keÀje.
7) ìerHee efuene.
De) kebÀ$eeìer keÀeceieej.
ye) peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe keÀeceieej.
keÀ) mLeueeblej.
[) MeslekeÀjer Deelcenl³ee.
F) peeieefleefkeÀkeÀjCe Je MeslekeÀjer.
G) mebIeìvee Je Deeboesuevee®eer iejpe.
munotes.in
48
IeìkeÀ -3
ceeveJeer nkeÌkeÀ
Heeþe®eer j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 ceeveJeer nkeÌkeÀ mebkeÀuHevee
3.3 meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee peeefnjveecee (UDHR )
3.4 Yeejleer³e veeieefjkeÀeb®es cetueYetle nkeÌkeÀ DeeefCe ceeveJeer nkeÌkeÀ ³eeb®ee mebyebOe
3.5 meejebMe
3.6 efJeÐeeHeerþmlejer³e He´Mve
3.0 GefÎ<ìîes
ceeveJeer nkeÌkeÀ mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee peeefnjveec³e e®ee DeY³eeme keÀjCes.
SketÀCe ceeveJeer nkeÌkeÀ DeeefCe l³eeb®ee Yeejleer³e Ieìvesleerue cetueYetle nkeÌkeÀebMeer mebyebOe leHeemetve HeenCes.
3.1 ÒemleeJevee
ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCepes ceeveJe Demeu³eecegUs ceeveJeeuee l³ee®es efceUCeejs nkeÌkeÀ nes³e. l³eevegmeej
peieeleerue Òel³eskeÀ ceeveJeeuee ns nkeÌkeÀ ÒeeHle nesleele cnCetve ner mebkeÀuHevee meeJe&ef$ekeÀ Je meJe& ceeveJe
meceeve Deensle ns ceeveCeejer Deens. Deeblejje<ì^er³e mlejeJej ceeveJeer nkeÌkeÀ ner SkeÀ ®eUJeU Peeuesueer
Deens. ceeveJeer n keÌkeÀeb®ee DeY³eeme DeveskeÀ Hewuetbveer kesÀuee peelees. Goe. veeiejer nkeÌkeÀ, jepekeÀer³e nkeÌkeÀ,
DeeefLe&keÀ nkeÌkeÀ, meeceeefpekeÀ nkeÌkeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ nkeÌkeÀ F. keÀener efþkeÀeCeer l³eebvee `cetueYetle nkeÌkeÀ'
Demesner cnìues peeles. ceeveJe er JebMe Demeu³eecegUs pevceeHeemetve®e Òel³eskeÀeuee DeeHeues nkeÌkeÀ efceUeues
Heeefnpesle Je cnCetve l³eebvee `pevceefme× nkeÌkeÀ' meg×e cnCelee ³esles. l³eebvee keÀesCel³eener peele, Oece&,
HebLe, efuebie, ÒeosMe, JeCe&, J³eJemee³e F. ®ee YesoYeeJe ve yeeUielee yeneue nesCeejs `mJeeleb$³ee®es DeefOekeÀej'
Demesner cnCelee ³esles.
3.2 ceeveJeer nkeÌkeÀ mebkeÀuHevee
ceeveJeer nkeÌkeÀ ner 20 J³ee MelekeÀleerue mebkeÀuHevee Demetve l³eebvee `vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀ' efkebÀyentvee
meJee&le meceHe&keÀ Meyo `c eeveJee®es nkeÌkeÀ' Demes cnCeleele. ceeveJee®es nkeÌkeÀ efkebÀJee l³eemebyebefOele Flej
meb%ee nîee ceeveJe ÒeeCeer pevceeuee Deeu³eeHeemetve®e DeefmlelJeele Deensle. nîee mebkeÀuHevee peieeleeruemunotes.in
49
yengleskeÀ mebmke=ÀleerceO³es DeefmlelJeele nesl³ee®e Hejb leg l³eebvee SkeÀoce `ceeveJeer nkeÌkeÀ' ³ee meboYee&le JeeHejele
DeeCeues peele veJnles. l³eecegUs `ceeveJeer nkeÌkeÀ' ner mebkeÀuHevee leguevesves Deieoer®e DeefuekeÀ[®eer Demeueer
lejerner leer ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCetve JesieUîee mJe©Heele ceeveJ eer mebmke=ÀleerHeemetve®e JeeHejele nesleer. ceeveJeer
nkeÌkeÀe®eer keÀuHevee ceeveJeer Feflenemeele meeHe[les. ceeveJeer mebmke=Àleeruee DeeHeu³ee nkeÌkeÀebmeeþer vesnceer®e
mebIe
efJemleeefjle ©Heele Heeefnu³eeme, ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCepes J³eeqkeÌleuee keÀesCel³eener peele, Oece&,
HebLe, efuebie ³ee YesoebefMeJee³e peerJeve, mJeeble$³e, meceevelee DeeefCe Òeefle<þe ÒeeHle nesCes nes³e. meeJe &ef$ekeÀ
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee peeefnjveec³eegmeej, ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCepes Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee efceUCeejs
meceÒeceeCeeleerue nkeÌkeÀ nesle. l³eeb®ee ieefYeleeLe& cnCepes Òel³eskeÀ ceeveJe ÒeeCeer pevceeHeemetve®e cegkeÌle Deens
DeeefCe l³ee®eer Òe efle<þe DeeefCe nkeÌkeÀ DevegmejC³eeme lees mJeleb$e Deens.
ÒeeO³eeHekeÀ nsje@u[ ueemkeÀer ³eeb®³ee celes, ’nkeÌkeÀ cnCepes meeceeefpekeÀ peerJevee®eer DeMeer
DeJemLee keÀer efpe®³eeefMeJee³e ceeveJe DeeHeu³eeleerue keÀewMeu³eeb®ee megHle iegCeeb®ee efJek eÀeme keÀ© Me keÀle
veener.“
[e@. yeeyeemeesnye Deebyes[keÀj ³eeb®³ee celes, ’cetueYetle nkeÌkeÀ cnCepes keÀe³eÐee®eer osCeieer Deens.
ceeveJeÒeeC³eeuee les DeefveJee³e& Deensle. les Meemeve yeneue keÀjles DeeefCe l³eemeeþer Meemeve keÀe³eoe Debceueele
DeeCet MekeÀles.“ l³eeb®ee cetueYetle ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee efme×eble ne jepekeÀer³e ueeskeMeenerMeer mebyebefOele Demetve
lees ®eej mleYeebJej GYee Demeuesuee Deens. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®³ee jepekeÀer³e ueeskeÀMeener®es ®eej
mlebYe Heg{erueÒece eCes Deensle.
1) ’J³eeqkeÌle ner mJele: mJele:®es meeO³e Deens.“ (“The individual is an end in
himself”) :
keÀesCeleerner meeceeefpekeÀ DeLeJee jepekeÀer³e mebmLee Demesue lej l³eeb®es J³eeqkeÌleefJekeÀeme ns®e
meeO³e Demeles J³eeqkeÌle ner keÀener jep³ee meeþer vemeles lej J³eeqkeÌleves®e DeeHeu³eemeeþer jep³ee®eer efveefce&leer
kesÀuesueer Demeles DeeefCe keÀesCel³eener DeeoMe& veeieefjkeÀe®es DeeHeu³ee jep³ee®eer (osMe) mesJee keÀjCes ns
keÀle&J³e Demeles. J³eeqkeÌle DeeHeues keÀu³eeCe meeOet Fef®íle Dem esue lej l³eeceO³es l³ee®es MeejerefjkeÀ,
ceeveefmekeÀ DeeefCe YeeweflekeÀ keÀewMeu³eeb®ee efJekeÀeme nesCes cenlJee®es Deens pesCeskeÀ©ve l³eeuee peerJeveele
meceeOeeve ÒeeHle nesF&ue.
2) ’Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee efle®³eeHeemetve DeefJeYekeÌle Demes yene ue Peeuesues DeefOekeÀej Demeleele Je
l³eeb®eer nceer ner efueefKele mebefJeOeeveÜejs efceUCes iejpes®es Deens.“ (“The individual has
certain in alienable rights which must be guaranteed to him
by the constitution”.)
³ee®ee DeLe& keÀesCel³eener J³eeq keÌle®es DeefOekeÀej keÀesCeleerner ogmejer J³ekeÌleer efkebÀJee mebmLee
Deefle¬eÀefcele, meb#esefHele efkebÀJee ve<ì keÀ© MekeÀle veener. l³eemeeþer cee$e mebefJeOeeveeefMe Jee³e ogmejer
keÀesCeleerner ³eespevee l³ee®eer nceer osT MekeÀ le veener.munotes.in
50
3) ’keÀesCel³eener J³eeqkeÌleves keÀesCel³eener ÒeueesYeveemeeþer DeeHeu³eeuee efceUeuesues meebefJeOeeefvekeÀ
nkeÌkeÀ l³eeie keÀjC³ee®eer DeeJe M³ekeÀlee veener. “(“The individual shall not be
required to relinquish any of his constitutional rights as
condition precdent to the receipt of a preivilage”.)
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®³ee celes, ’Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle®es DeefOekeÀej ns JesieUs keÀjlee
³esC³eemeejKes vemetve les mebefJeOeeefvekeÀ Deensle. cnCetve®e l³eebveer les keÀesCel³eener ceesneHee³eer mees [tve osCes
®egkeÀer®es Deens. Demes Demeues lejer les efmeefcele keÀjleevee efkebÀJee ve<ì keÀjleevee keÀe³eÐee®³ee ³eesi³e
Òe¬eÀer³es®es Heeueve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.“
4) ’jep³e (os Me efkebÀJee mejke Àej) ke ÀesCel³eener $e ³emLe J ³eeqkeÌleuee FlejebJej Meemeve
®eeueefJeC³ee®ee HejJeevee osT MekeÀle veener. “(“The state shall not delegate to
private persons to govern others”)
l³eeb®³ee celes, jep³e ns Debeflece Deens DeeefCe J³eeqkeÌleme meJe& megefJeOee osC³eeme me#ece Deens.
cnCetve®e keÀesCel eerner ceO³emLe J³eeqkeÌle efkebÀJee keÀesCel³eener jep³ee®es efkebÀJee jepeHeg$ee®es jep³eeJej efve³eb$eCe
vemeues Heeefnpes. meJe& J³eeqkeÌle ns keÀe³eÐeeHeg{s meceeve Deensle DeeefCe meceeve JeeieCetkeÀ efceUC³eeme Hee$e
Deensle Je les mejkeÀej®es (jep³ ee®es) keÀle&J³e®e Deens.
3.2.1 ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee Fefleneme :
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es cetU DeeHeCeeme ye@efyeueesefve³eve keÀe³eÐeebceO³es meeHe[les. ye@efyeueesefve³eve jepee
ncegjeyeer ³eeves DeeHeu³ee Òepesmeeþer keÀe³eÐee®es meb®e efvecee&Ce kesÀu es les `ncegjeyeer mebefnlee' cnCetve DeesUKeues
peeleele. l³eeceO³es ³eesi³e Jesleve, mebHeÊeer®es j#eCe DeeefCe DeHejeOeer J³eeqkeÌleJejerue DeejesHe ns Keìuee
®eeueJetve efkebÀJee megveeJeCeer nesTve®e efme× Peeues Heeefnpesle DeeefCe ceie®e l³eeme efMe #ee Peeueer Heeefnpes
DeMee cegÐeeb®ee meceeJeMe neslee. ûeerkeÀ lelJeJesÊes Huesìes, De@efjmìe@ìue, DeeefCe jesceve lelJeJesÊes efmemesjes,
³eebveer vewmeefie&keÀ keÀe³eoe, vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀ DeeefCe ceeveJeer nkeÌkeÀ ³eeb®ee vesnceer®e HegjmkeÀej kesÀ uee.
meebmke=ÀeflekeÀ MeyokeÀesMeevegmeej ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer J³eeK³ee `mejkeÀej®ee SkeÀleHeÀea nmle#esHe
DeeefCe yebOeves ³eebHeemetve mJeeleb$³e' DeMeer kesÀuesueer Dee{Ules. ner meb%ee efJemle=le DeLee&ves veeiejer nkeÌkeÀ
efkebÀJee veeiejer mJeele b$³es ³eeb®³ee DeLee&Meer mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjles. Hejbleg l³eevegmeej Demes DeefOekeÀej
metef®ele keÀjles keÀer, p³eebvee Jemlegefve<þ ceev³elee osCes keÀþerCe nesTve yemeles.
DeeOegefvekeÀ keÀeUe®³ee meg©Jeeleeruee, ÒeyeesOeve keÀeUeleerue ceeveJe leeJeeoecegUs KeN³ee DeLee&ves
ceeveJeer nkeÌkeÀ mebkeÀuHeves®ee Giece Peeu³ee®eer Meke̳elee Deens. l³ee®³eener Deieesoj `nsefyeDeme keÀe@He&me'
cnCepes DeejesHeeruee Òel³e#e v³ee³eeue³eemeceesj npej keÀjC³ee®eer Dee%ee ³eeb®ee meceeJesMe F.me. 1215
®³ee `ce@ivee keÀeìe&' ceO³es DeeHeCeeme Dee{Utve ³eslees. ³egjesefHe³e Oece&³eg×s DeeefCe 17 J³ee MelekeÀeleerue
Fbiueb[ceOeerue ³eeoJeer ³eg×s ³eebveer GoejceleJeeoer lelJe%eeve DeeefCe ceeveJeer nkeÌkeÀebJejerue efJeMJeeme ³eebvee
pevce efouee. l³eevebl ej 18 J³ee MelekeÀeleerue %eeve ³egiee®ee Je ³egjesHeeleerue yegef×ÒeeceeC³eJeeoer mebmke=Àleer®ee
ceeveJeer nkeÌkeÀ Je GoejceleJeeo SkeÀ ÒecegKe Yeeie yeveues. ceeveJeer nkeÌkeÀe®eer keÀuHevee DeeHeCeebme DecesefjkeÀve
jep³e¬eÀebleer (1776) DeeefCe ÖeWÀ®e jep³e¬eÀebleer (1789) keÀer p³eebveer meeJe&ef$ekeÀ Òeew{ celeoevee®eer
mebkeÀuHevee ceeb[ueer l³eebceO³es meeHe[les. 20 J³ee MelekeÀeleerue peeieeflekeÀ cene³eg×ebveer lej `meeJe&ef$ekeÀ
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee peeefnjveecee' (UDHR )Òeefme× keÀjC³eeme nel eYeej ueeJeuee.munotes.in
51
Yeejleer³e lelJe%eevee®ee Je ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee mebyebOe DeeHeu³eeuee leLeeiele yeg×eb®es lelJe%eeve
DeeefCe mece´eì DeMeeskeÀ ceew³ee&®eer Oeeefce&keÀ meefn
nîee®ee meg×e l³eeves efve
FeflenemekeÀej pee@ve SmHeesefmeìes ³eeb®³ee celeevegmeej, ceesncceo H ewiebyejeves m$eer yeeuenl³ee,
iejeryee®es Mees
ceefovee®eer jep³eIeìvee l³eeves le³eej kesÀueer Je l³eecegUs mecegoe³ee®eer megj#ee Jee{ueer, l³eebvee
Oeeefce&keÀ mJeeleb$³e efceUeues DeeefCe efm$e³eebvee mebj#eCe efceUeues.
DeeOegefvekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ mebkeÀuHevee DeeHeCeeme ÒeyeesOe ve Je megOeejCee keÀeU (³egjesHe) ³eeceO³es
Demeuesueer Dee{Ules. keÀejCe l³ee®eJesUer meecebleMeener®es (mebjbpeeceMeener) Je®e&mJe DeeefCe Oeeefce&keÀ
keÀÆjlee p³eebveer lelkeÀeueerve J³eeqkeÌlepeerJeveeJej ÒeYeeJe ìekeÀuee ³eeb®es DeefmlelJe ve<ì Peeu³e e®es efomele
nesles. pe@keÀ [e@vesueer ³eeb®³ee celes, Òee®eerve peieele ÒeejbHeeefjkeÀ meceepeeceO³es keÀener þUkeÀ keÀle&J³es HeeUueer
pee³e®eer.... pemes v³ee³ee®eer mebkeÀuHevee, jepekeÀer³e Jeejmee, DeeefCe ceeveJeer YejYejeì. l³eecegUs ceeveJeer
Òeefle<þe efkebÀJee l³eeb®eer YejYejeì Je l³eeb®es keÀu³eeCe ³ee mebkeÀuHevee ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCetve vemeu³ee lejer
DeefmlelJeele nesl³ee. F.me. 1215 ®eer `ce@ivee keÀeìe&' ner meJe&meeceev³e ceeveJeer nkeÌkeÀebMeer mebyebefOele
Deens. Heesueb[®³ee jepeOeev eerle Demeuesuee `keÀ@efuePe' ³ee®ee HegleUe (1264) lesLeerue p³et
DeuHemebK³eekeÀevee megefJeOee Je nkeÌkeÀ yeneue keÀjlees. F.me. 1525 ceO³es pece&veerle pece&ve Mesle keÀjer-
³eg×eceO³es l³ee MeslekeÀN³eebveer DeeHeu³ee `mJeeefye³eve mebIee' ®³ee ceeieC³ ee `yeeje uesKe' cnCetve meeoj
kesÀu³ee. efye´ìveceO³es F.me. 1683 ceO³es, `efyeue Dee@HeÀ jeF&ìdme' efkebÀJee `nkeÌkeÀeb®eer meveo' meeoj kesÀueer
iesueer. l³eeuee®e Òepes®es DeefOekeÀej DeeefCe mJeeleb$³es Je jepee®³ee JeejmeenkeÌkeÀeb®ee ÒeMve ³eeyeeyel e peeefnj
kesÀuesuee keÀe³eoe Demes cnìues peeles. lemes®e mkeÀe@ìerMe nkeÌkeÀ oeJ³eebveer mejkeÀej®ee o[HeMeener®³ee
ke=Àleer®ee efve
jep³e¬eÀebleer (1789) ³eeb®³ee ceeveJeer nkeÌkeÀ efkebÀJee jepekeÀer³e veeiejer nkeÌkeÀeb®³ee meveosceOetve Peeuesuee
Dee{Ulees. l³eele®e F.me. 1776 ®³ee Jnefpe&efve³ee nkeÌkeÀeb®³ee peeefnjveec³eeves DeveskeÀ cetueYetle
nkeÌkeÀebvee Je veeiejer mJeeleb$³e e®³ee lejletoeRvee keÀe³eÐeeceO³es HejeJeleeale kesÀues. l³eeveblej lelJeJesʳeeveer
ceeveJeer nkeÌkeÀ lelJe%eeve efJekeÀemeeme ®eeuevee efoueer. l³eeceO³es Lee@ceme Hesve ®es `jeF&ìdme Dee@HeÀ ce@ve'
DeeefCe efJeu³ece uee@F&[ ie@efjmeve ³eeb®es F.me. 1831 ®es `o efueyejsìj' ceOeerue uesKeve p³eeceO³es l³eebveer
DeeHeu³ee Jee®ekeÀebvee ceneve ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer peeCeerJe keÀ©ve efouesueer Dee{Ules.
iegueeceer®³ee pee®ekeÀ efJe
l³ee®³ee HeefjCeecemJe©He F.me. 1807 ceO³es efye´ìveceO³es iegueeceer J³eeHeej keÀe³eoe DeeefCe F.me. 1833
ceO³es `iegueeceer ÒeLee ef vecet&ueve keÀe³eoe' Heeefjle kesÀuee. GÊej DecesefjkesÀleerue jep³eebveer Deieesoj®e iegueeceermunotes.in
52
ÒeLee ve<ì kesÀuesueer nesleer Hejbleg oef#eCe DecesefjkesÀleerue jep³eebveer leer veblej kesÀueer. 20 J³ee MelekeÀeceO³es
³ee vee l³ee mJe©Heele DeeHeCeeme De veskeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ ®eUJeUer meg© Peeu³ee®es Dee{Ules. Goe.
keÀeceieej mebIeìvee DeeefCe keÀeceieejeb®es DeefOekeÀej, m$eer nkeÌkeÀ ®eUJeUer, Yeejleeleerue ce.ieebOeer Je
je<ì^er³e keÀeBûesme ÒeCeerle je<ì^er³e ®eUJeU, [e@. yeeyeemeesnye Deebyes[keÀje bveer meg© kesÀuesueer oefuele cegkeÌleer
®eUJeU F.
Deeblejje<ì^er³e js[ ¬eÀe@me meefceleer®eer mLeeHevee, F.me. 1864 ®es `uee³eyej mebefnlee' DeeefCe
F.me. 1864 ®eer Heefnueer efpeefveJne Heefj
Hee³ece}Áer ³eebveer DeeOegefvekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ keÀe³eÐeebvee meg©Jeele kesÀueer. F.me. 1919 ceO³es je<ì^mebIee®eer
(League of Nation s)mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer DeeefCe l³eele efve:Mem$eerkeÀjCe, ³eg×ûemle
je<ì^ebleerue lebìs meeceesHe®eejeves efceìefJeCes Je lemes keÀjC³eeme meeJe&ef$ekeÀ oyeeJe ìekeÀCes Je SketÀCe peeieeflekeÀ
keÀu³eeCee®eer YetefcekeÀe IesCes ³eeb®ee meceeJesMe ke ÀjC³eele Deeuee. l³eeleerue meveosceO³es meceeefJe<ì Demeuesu³ee
keÀe³eÐeebvee veblej®³ee keÀeUele F.me. 1948 ceO³es mLeeHeve Peeuesu³ee `meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ
peeefnjveec³eele' (UDHR) mLeeve efceUeues.
F.me. 1945 meeueer `³eeuìe Heefj
Deepeefceleerme ceeveJeer nkeÌkeÀ Je l³eemebyeOeer keÀe³eos mebefnlee yeveefJeCes efle®eer Debceu eyepeeJeCeer keÀjCes Je
efve³eb$eCe keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer meb³egkeÌle je<ì^ebme Heej Hee[eJeer ueeieles.
DeeHeueer Heûeleer leHeemee :
He´Mve-1) Òee. nsje@u[ ueemkeÀer ³eeb®³ee celes nkeÌkeÀ cnCepes keÀe³e?
2) `n cegjeyeer mebefnlee' cnCepes keÀe³e?
3.2.2 ceeveJeer nkeÌkeÀ le ÊJe%eeve :
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es leÊJe%eeve ns ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee mebkeÀuHeves®ee Hee³ee Je efJekeÀeme ³eeb®es Hejer#eCe
keÀjles DeeefCe (DeeHeCe GHeIeìkeÀ ¬eÀ. 2.2 ceO³es Heeefnues Deens) l³eekeÀ[s meefce#eelcekeÀ mJe©Heele Heentve
l³eeb®³ee ce³ee&oeb®ee Dee{eJee Iesleuee peelees. ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee DeHes#ee meceepeekeÀ[tve kesÀu³ee peeleele
DeeefCe l³eemeeþer DeveskeÀ mew×ebeflekeÀ keÀmeesìîeebJej ®e®ee& kesÀueer peeles.
SkeÀe HeeefM®eceel³e l eÊJe%eeveevegmeej ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCepes JesieJesieUs leÊJe%eeve DeeefCe Oeeefce&keÀmunotes.in
53
DeeMe³eeletve efveIeeuesues vewmeefie&keÀ v³ee³ee®es HeÀefuele nes³e. keÀener efme×ebleevegmeej, ceeveJeer nkeÌkeÀ ns veweflekeÀ
Jele&veeuee mebefnles®³ee mJe©Heele Dee Celes. [sefJn[ nîegce ³eeb®³ee celes, ceeveJeer nkeÌkeÀ ns pewefJekeÀ,
meeceeefpekeÀ Òe¬eÀer³es®³ee efJekeÀemeeletve efvecee&Ce Peeuesues GlHeeove Deens. ce@keÌme Jesyej Demes cnCeleele,
’ceeveJeer nkeÌkeÀ cnCepes jep³e ®eeueJeC³ee®eer meeceeefpekeÀ Òe¬eÀe r³ee Deens“. pee@ve je@ume ³eeb®³ee celes,
’J³eeqkeÌle DeeHeu³eeJejerue efve³ece Je yebOeves SKeeÐee keÀe³eosMeerj DeefOekeÀeN³eekeÀ[tve®e efmJekeÀe© MekeÀlees
DeeefCe l³eeb®³ee yeou³eele DeeHeCeebme megj#ee DeeefCe DeeefLe&keÀ ueeYe efceUJetve Ieslees. ³e euee `meeceeefpekeÀ
keÀjej' Demes cnCeleele.“
peieele ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer peer ®e®ee& ®eeuet Deens l³eeJej cegK³e DeMee oesve efme×eblee®ee ÒeYeeJe
DeeHeCeebme Dee{Utve ³eslees Je les efme×eble cnCepes (i)mJeejm³e efme×eble DeeefCe (ii)F®íe efme×ebl e.
mJeejm³e efme×ebleevegmeej, ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es cegK³e keÀe³e& cnCepes ceeveJee®³ee DeeJeM³ekeÀ mJeejm³ee®es
mebj#eCe DeeefCe l³eeuee GÊespeve osCes nes³e. lej F®íe efme×ebleevegmeej, mJeeleb$³e GHeYeesielee ³eeJes
³eemeeþer efJeefMe<ì ceeveJeer #ece lesJej DeeOeeefjle ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer JewOelee ÒemLeeefHele keÀjCes nes³e.
3.2.3 ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es JeieeakeÀjCe :
ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es JeieeakeÀjCe DeeefCe mebIeìve efJeefJeOe ÒekeÀejebveer keÀjlee ³esles. Deeblejje<ì^er³e
HeeleUerJej ceeveJee r nkeÌkeÀeb®es efJeYeepeve veeiejer Je jepekeÀer³e nkeÌkeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je
meebmke=ÀeflekeÀ nkeÌkeÀ ³ee ÒekeÀejeble kesÀues peeles.
veeiejer DeeefCe jepekeÀer³e nkeÌkeÀ ns meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee peeefnjveec³eeleerue ke Àuece 3
les 21 ceO³es Demetve Deeblejje<ì^er³e veeiejer DeeefCe jepekeÀer³e nkeÌkeÀ keÀjejveecee (ICCPR) ³eebceO³es
meg×e meceeefJe<ì Deensle. DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ nkeÌkeÀ ns meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer
nkeÌkeÀeb®³ee peeefnjveec³ eeleerue (UDHR) keÀuece 22 les 28 ceO³es Je Deeblejje<ì^er³e DeeefLe&keÀ,
meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ keÀjejveec³eeceO³es meg×e DebleYetle Deensle.
keÀejsue JeemekeÀ ³ee lelJe%eeves ceeveJeer nkeÌkeÀebvee leerve efHe{îeebceO³es Jeieeake=Àle kes Àues Deens. les
Heg{erueÒeceeCes -
i)Heefnu³ee efHe{erleerue veeiejer DeeefCe jepekeÀer³e nkeÌkeÀ (peieC³ee®ee Je jepekeÀer³e menYeeieeyeeyele®es
nkeÌkeÀ)
ii)ogmeN³ee efHe{erleerue DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ nkeÌkeÀ (³eeceO³es Go jefveJee&ne®ee
nkeÌkeÀ) ³eeb®ee meceeJesMe Deens.
iii)eflemeN³ee efHe{erleerue Sske̳ee®es nkeÌkeÀ (p³eeceO³es Meebleer, mJe®í He³ee&JejCe) ³eeb®ee meceeJesMe Deens.
Jejerue leerve efHe{îeebleerue nkeÌkeÀebHewkeÀer eflemeN³ee efHe{erleerue nkeÌkeÀebJej Deepe®³ee ³egieele DeefOekeÀ
efJe®eejcebLeve Je ®e®ee& ®eeuet Deens Hejblet l³eebvee keÀe³eoMeerj Je jepekeÀer³e ceev³elee efceUle veener.
3.2.4 ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee efJekeÀeme :
meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee peeefnjveecee (UDHR) DeY³eemeC³ee Deieesoj DeeHeCeebme keÀener
Flej ceeveJeer nkeÌkeÀebyeeyele®³ee meveoe, peeefnjveeces, keÀjejveeces, mebefnlee ³eeb®ee Dee{eJee IesCes DeeJeM³ekeÀmunotes.in
54
Deens. Goe. ce@ivee keÀeìe&, yeerue Dee@HeÀ jeF&ìme (nkeÌkeÀeb®eer meveo), DecesefjkeÀve mJeele b$³ee®ee
peeefnjveecee, ÖeÀevme®ee ceeveJeer Je veeieefjkeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®ee peeefnjveecee.
De) ce@ivee keÀeìe&, 1215 :
15 petve 1215 jespeer Fbiueb[ves ce@ivee keÀeìe& ner nkeÌkeÀeb®eer mebefnlee peeefnj kesÀueer. l³eeme
`ce@ivee keÀeìe& efueyej@ìce' e fkebÀJee `ûesì ®eeì&j Dee@HeÀ o efueyeìeape Dee@HeÀ Fbiueb[' (Fbiueb[®³ee
mJeeleb$³eeb®eer ceneve meveo) Demes cnìues peeles. les cetU mJe©Heele ue@efìve Yee
pee@ve ³eebveer ueeskeÀebmeeþer keÀener DeefOekeÀej ³ee meveosÜejs peeefnj kesÀues DeeefCe l³ee®eer F®íe efkebÀJee
keÀejYeej ne SkeÀleHeÀea veener ns oeKeJetve efoues. Goe. Fbiueb[ceOeerue keÀesCel³eener cegkeÌle veeieefjkeÀeme
osMee®³ee ³eesi³e keÀe³eosMeerj Òe¬eÀer³esefMeJee³e efMe#ee oslee ³esCeej veener ns l³eeuee efmJekeÀejeJes ueeieues. ne
DeefOekeÀej u eeskeÀebmeeþer Deepener Fbiueb[ceO³es Òe®eefuele Deens.
ye) nkeÌkeÀeb®eer meveo (efyeue Dee@HeÀ jeF&ìdme) 1689 :
F.me. 1688 ®eer nkeÌkeÀeb®eer meveo efkebÀJee `efyeue Dee@HeÀ jeF&ìdme' 1688 ne efye´ierMe mebmeosves
16 ef[meWyej 1689 jespeer Heeefjle kesÀu esuee keÀe³eoe nes³e. ³ee keÀe³eÐeeves jepee®³ee meÊesJej DebkeÀgMe
þsJeC³eele Deeuee, mebmeos®es efve³ece le³eej keÀjC³eele Deeues, lemes®e mebmeosceO³es Yee
keÀe³e&Jeener®³ee efYeleer efMeJee³e jepee®³ee efveCe&³eebvee DeeJneve osCes ³eebmeejK³ee lejletoeR®ee meceeJesMe
keÀjC³eele Deeuee. ³ee meveosves Òee@ìsmìbì HebLee®³ee Deveg³eeb³eebvee keÀe³eÐee®³ee ®eewkeÀìerle jentve
mJej#eCeemeeþer Mem$e yeeUieC³ee®es mJeeleb$³e yeneue keÀjC³eele Deeues. keÀejCe leLeekeÀefLele ke@ÀLee@efuekeÀ
HebLeer³e (HeesHe®es Deveg³ee³eer) ns mejkeÀejceO³es menYeeieer Demetve Mem$es yeeUieerle®e nesles.
keÀ) DecesefjkeÀve mJeeleb$³ee®ee peeefnjv eecee, 1776 :
4 peguew 1776 jespeer keÀeBìervesvìue keÀeBûesmeves DecesefjkeÀve mJeeleb$³ee®³ee peeefnjveec³ee®ee
efmJekeÀej kesÀuee. l³eeÜejs Demes Ieesef
keÀesCeleener mebyebOe veener. l³ee peeefnjveec³eevegmeej efvecee&l³eeves efveefce&u³eeÒeceeCes meJe& ceeveJe meceeve Demetve
l³eebvee pevcepeele keÀener nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀej efceUeues Deensle. Goe. peieCes, mJeeleb$³e DeeefCe DeeHeues
peerJeve megKeer yeveJeCes ³ee nkeÌkeÀeb®ee l³eele meceeJesMe neslee. Kejs Heenlee ³ee peeefnjveec³ee®ee HegjmkeÀej
Deye´ence efuebkeÀveves kesÀuesuee neslee Je l³ee®³ee jepekeÀer³e lelJe%eevee®e e lees Hee³ee neslee. l³eecegUs®e l³eeves
Demee leke&À ceeb[uee keÀer, DecesefjkeÀve jep³eIeìves®ee DevJe³eeLe& ³ee peeefnjveec³eeleerue lelJe%eeveevegmeej®e
ueeJeuee peeJee. ³ee peeefnjveec³ee®ee GHe³eesie peieeleerue DeveskeÀ ogue&ef#ele IeìkeÀebvee DeeH eu³ee
G×ejemeeþer Peeuee.
[) ceeveJeer Je veeiejer nkeÌkeÀeb®ee peeefnjveecee, 1793 :
ne peeefnjveecee cnCepes ÖeWÀ®e jep³e¬eÀebleer®ee SkeÀ cenÊJee®ee omleSsJepe Deens. ³eeÜejs ÖeWÀ®e
meceepeeleerue leervener mlejeleerue ueeskeÀeb®es J³eeqkeÌleiele Je me ecegoeef³ekeÀ DeefOekeÀej ns meJe&ceev³e Demeleerue
Demes þjefJeC³eele Deeues. l³eevegmeej `vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀ', `efme×eble' Je `ceeveJeer nkeÌkeÀ efme×eble' ns
meeJe&ef$ekeÀ Demeues Heeefnpesle DeMeer lejleto keÀjC³eele Deeueer. F.me. 1789 ®³ee ÖeWÀ®ejep³e¬eÀebleerceO³esmunotes.in
55
l³ee®ee efmJekeÀej keÀjC³eele Deeuee. Hejbleg l³eeceO³es Heg{erue keÀeUele DeveskeÀ yeoue keÀjC³eele ³esTve
F.me. 1793 ceO³es l³ee®eer Òel³e#eele DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer. ne peeefnjveecee keÀesCel³eener
Oeeefce&keÀ efme×e ble efkebÀJee DeefOekeÀejeJej DeJeuebyetve veener lej HetCe&HeCes vewmeefie&keÀ v³ee³ee®³ee lelJeeJej
DeeOeeefjle Deens. ³ee peeefnjveec³eeleerue DeeMe³eevegmeej ceeveJe ÒeeCeer pevcele:®e cegkeÌle Deens Je Heg{sner
cegkeÌle jenerue Je l³eeuee keÀe³ece mec eeve nkeÌkeÀ yeneue nesleerue. cnCetve®e mejkeÀej®es ÒecegKe keÀe³e& ³ee
nkeÌkeÀebvee ceev³elee osTve les l³ee J³eeqkeÌleme yeneue kesÀues Heeefnpesle ns Deens. l³ee DeefOekeÀejebceO³es
mJeeleb$³e, mebHeÊeer, megj#ee DeeefCe Dev³ee³eeefJe©× ÒeeflekeÀej ³ee DeefOekeÀejeb®ee meceeJesMe Deens.
DeeHeueer Heûeleer leHeemee :
He´Mve-1) ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee peeieeflekeÀ ®e®exJej keÀesCel³ee oesve efme×ebleeb®ee ÒeYeeJe DeeHeCeebme Dee{Utve
³eslees?
2) ce@ivee keÀeìe& keÀe³e Deens?
3.3 meeJe& ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee peeefnjveecee (UNIVERSAL
DECLARATION OF HUMAN RIGHTS –UDHR)
10 ef[meWyej 1948 jespeer He@efjmeceO³es meb³egkeÌle cenemeYesceO³es meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀe®ee
peeefnjveecee (UDHR )efmJekeÀejC³eele Deeuee. ne peeefnjve ecee cnCepes ogmeN³ee cene³eg×eleerue
Ieìveeb®ee HeefjHeekeÀ Demetve peieeleerue meJe& ueeskeÀebmeeþer ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer DeefYeJ³ekeÌleer nes³e. ³ee
peeefnjveec³eeleerue lejletoeR®ee efmJekeÀej peieeleerue DeveskeÀ osMeeb®³ee jep³eIeìvee DeeefCe keÀe ³eos mebefnlee
³eebceO³es keÀjC³eele Deeuee. Deeblejje<ì^er³e nkeÌkeÀeb®³ee meveosceO³es meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ peeefnjveecee,
Deeblejje<ì^er³e DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ nkeÌkeÀeb®ee keÀjejveecee, Deeblejje<ì^er³e veeiejer
DeeefCe jepekeÀer³e nkeÌkeÀeb®ee keÀjejveecee DeeefCe Flej oesve Ssef®íkeÀ efMe<ìe®eejveeces ³eeb®ee meceeJesMe Deens.
F.me. 1960 ceO³es meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee cenemeYesves Deeblejje<ì^er³e ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee meveos®eer Hetle&lee
keÀjCeejs oesve meefJem lej lejletoeR®es keÀjejveeces efmJekeÀejues DeeefCe F.me. 1976 ceO³es keÀener meom³e
je<ì^ebveer l³eeceO³es ³eesi³e Demes yeoue meg®eefJeu³eeveblej ³ee meveosuee Deeblejje<ì^er³e keÀe³eÐee®es mJe©He
ÒeeHle Peeues.
ne peeefnjveecee efueefnC³ee®es Þes³e pee @ve efHeìme& ncÖesÀ (ke@Àve[e), jsves ke@Àefmeve (ÖeÀevme),
efmìHesÀve nsmesue (ÖeÀevme), Heer.meer. ®eebie (®eerve), ®eeume& ceefuekeÀ (uesye@vee@ve), Sefuevee@j ©PeJesuì
(DecesefjkeÀe) DeeefCe Flej ³eebvee peeles.munotes.in
56
3.3.1 meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ p eeefnjveecee (UDHR ),1948 Hee MJe&Yetceer :
ogmeN³ee cene³eg×e®³ee JesUer®e oesmle je<ì^ebveer Yee
nkeÌkeÀebJejerue efJeMJeemee®ee Hegve©®®eej kesÀuee neslee. lemes®e ceeveJeer Òeefle<þe Je l³eeb®eer ³eesi³elee ³eeb®ee
meceeJesMe keÀ©ve meJe& meom³e je<ì^ebvee ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee Deeoj DeeefCe l³eeme GÊespeve osCe s Je
keÀesCeleener Oece&, peele, efuebie, Yee
ogmeN³ee cene³eg×eveblej veePeer pece&veerves p³et ueeskeÀeb®ee kesÀuesuee í U meeJe&ef$ekeÀ Peeuee l³eeJesUer
peieeleerue peJeU peJeU meJe&®e je<ì^eb®es SkeÀcele Peeues keÀer, meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee meveosceO³es ceeveJeer
nkeÌkeÀeb®eer mHe<ìlee DemeCeeN³ee meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee peeefnjveec³ee®ee meb³egkeÌle je<ì^e b®³ee ceeveJeer
nkeÌkeÀeb®³ee lejletoeRceO³es meceeJesMe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3.3.2 meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee peeefnjveec³ee®eer efveefce&leer:
meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee peeefnjveec³ee®³ee efveefce&leer®es Þes³e ke@Àve[e®es m eebefJeOeeefvekeÀ lep%e
pee@ve efHeìme& ncÖesÀ ³eebvee peeles. l³eemeeþer meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee meef®eJeeue³eeleerue ceeveJeer nkeÌkeÀ efJeYeeiee®es
meb®eeuekeÀ cnCetve l³eebvee vesceC³eele Deeues. meb³egkeÌle je<ì^eb®eer mLee³eer meefceleer cnCepes®e ce eveJeer nkeÌkeÀ
Dee³eesiee®eer mLeeHevee meg©Jeeleer®³ee keÀeUeleerue Deeblejje<ì^er³e nkeÌkeÀeb®eer meveo le³eej keÀjC³eemeeþer
kesÀueer nesleer. ³ee Dee³eesiee®es meom³elJe meJe& meceeJesMekeÀ nesles Je peieeleerue yeN³ee®e je<ì^ebvee ÒeeefleefveOeerkeÀ
mJe©Heele les yeneue keÀjC³eele Deeues nesles. l³eeceO³es Dee@mì^sefue³ee, yesefupe³ece, yesuee©me meesefJnSle
mebIe, ef®eueer, ®eerve, FefpeHle, ÖeÀevme, Yeejle, FjeCe, uesye@vee@ve, Heveecee, efHeÀueerHeeF&vme, Fbiueb[,
DecesefjkeÀe, jefMe³eve meesefJnSl e mebIe, G©iJes DeeefCe ³egieesmueeefJn³ee ³ee osMeeb®ee meceeJesMe neslee. ³ee
osMeebleerue uesKekeÀebHewkeÀer ke@Àve[e®³ee pee@ve efHeìme& ncÖesÀ ³eebveer le³eej kesÀuesuee cemegoe ceeveJeer nkeÌkeÀ
Dee³eesiee®ee ÒecegKe omleSsJepe yeveuee.
3.3.3 meeJe& ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ peeefnjveec³eeme celeoeve keÀjCeejs meom³e os Me :
meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee cenemeYesves 10 ef[meWyej 1948 jespeer `meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee
peeefnjveecee' (UDHR) efmJekeÀejuee. l³eemeeþer 49 osMeebveer yeepetves celeoeve kesÀues lej efJejesOeele
Metv³e celes iesueer. lej 8 osMe iewjnpej jeefnues. l³eeceO³es jefMe³eve meesefJnSle mebIe, ³eg¬esÀve meesefJnSle
mebIe, yesuee©me meesefJnSle mebIe, ³egieesmueeefJn³ee, Heesueb[, oef#eCe DeeefÖeÀkeÀe, ®eskeÀesmueesJneefkeÀ³ee Dee efCe
meewoer Dejsefye³ee ³eeb®ee meceeJesMe neslee. 49je<ì^ebveer þjeJee®³ee yeepetves celeoeve kesÀues. ke@Àve[e®es lep%e
pee@ve ncÖesÀ ns ³ee peeefnjveec³ee®es ÒecegKe Demeu³eeveblej meg×e meg©Jeeleeruee ke@Àve[e mejkeÀejves
cemegÐee®³ee celeoevee®³ee ef oJeMeer iewjnpej jenCes Hebmele kesÀues. Hejbleg veblej cenemeYesleerue celeoeveeJesUer
þjeJee®³ee yeepetves celeoeve kesÀues.
3.4 ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee IeìkeÀ cnCetve Yeejleer³e veeieefjkeÀe®es cetueYetle nkeÌkeÀ :
DeeHeCe cetueYetle nkeÌkeÀeb®ee DeY³e eme kesÀu³eeme DeeHeCeebme l³eebJej meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ
peeefnjveec³ee®ee ÒeYeeJe Demeu³ee®es Dee{Ules. Yeejleer³e mebefJeOeevee®³ee eflemeN³ee YeeieeceO³es keÀuece 12munotes.in
57
les 35 ®³ee ojc³eeve cetueYetle nkeÌkeÀeb®eer lejleto Deens. ³ee nkeÌkeÀebJe j ÒeecegK³eeves Heg{erue ceeveJeer
nkeÌkeÀeb®³ee meveo efkebÀJee Ieìveeb®ee ÒeYeeJe He[uesuee efomelees.
1. efyeue Dee@HeÀ jeF&ìdme, efye´ierMe Heeue&ceWì, 1688.
2. DecesefjkeÀve jep³e¬eÀebleer, 1776.
3. ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee peeefnjveecee, ÖeWÀ®e jep³e¬eÀebleer, 1789 DeeefCe 1793.
4. DecesefjkeÀve mebefJeOeeveeleerue ceeveJeer nkeÌkeÀ peeefnjveecee, 1791.
5. ceesefleueeue vesn© efjHeesì&, 1928 DeeefCe
6. meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee peeefnjveecee (UDHR) , meb³egkeÌle je<ì^, 1948.
DeeHeu³ee Yeejleer³e mebefJeOeevee®³ee efMeuHekeAejebveer ([e@. yeeyeemeesnye Deebyes[keÀj) DeeHeues
mebefJeOeeve le³eej keÀjC³eeHetJeea peieeleerue DeveskeÀ mebefJeOeevee®ee Je l³eeleerue ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee DeY³eeme
kesÀuee cnCetve ³ee cetueYetle DeefOekeÀejebJ ej leLeekeÀefLele ceeveJeer nkeÌkeÀ, vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀ, pevceefme×
nkeÌkeÀ, vewmeefie&keÀ v³ee³e ³eeb®ee ÒeYeeJe efomelees.
F.me. 1950 jespeer mebefJeOeeve efveefce&leer®³ee JesUer SketÀCe meele cetueYetle DeefOekeÀej Yeejleer³e
veeieefjkeÀeme yeneue kesÀues nesles. Goe.
1. meceeveles®ee DeefOekeÀej
2. mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej
3. Mees
5. meebmke=ÀeflekeÀ Je Mew#eefCekeÀ DeefOekeÀej
6. mebHeÊeer®ee DeefOekeÀej DeeefCe
7. IeìveelcekeÀ Ghee³e eb®ee DeefOekeÀej
44 J³ee mebefJeOeeve og©mleer keÀe³eoe, 1978 DevJe³es mebHeÊeer®ee DeefOekeÀej JeieUC³eele Deeuee
Je GHekeÀueces þsJeC³eele Deeueer. nîee DeefOekeÀejeb®eer ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee meboYee&le ®e®ee& Heg{erueÒeceeCes.
3.4.1 meceeveles®ee DeefOekeÀej (keÀuece 14 -18) :
keÀuece ¬eÀ. 14 : jep³e keÀesCeeueener keÀe³eÐeemeceesj meceevelee veekeÀe© MekeÀle veener DeeefCe Òel³eskeÀ
Yeejleer³e J³eeqkeÌleuee keÀe³eÐeemeceesj meceeve mebj#eCe osF&ue.
keÀuece ¬eÀ. 15 : jep³e Oece&, JebMe, peele, efueb ie, ketÀU, pevcemLeU, efveJeeme ³ee efkebÀJee ³ee J³eefleefjkeÌle
keÀesCel³eener DeeOeejeJej Yeejleer³e veeieefjkeÀebceO³es YesoYeeJe keÀjCeej veener.
keÀuece ¬eÀ. 16 : ³ee keÀueceevegmeej Òel³eskeÀeuee meeJe&peefvekeÀ mesJeebceO³es meceeve mebOeer ef ceUsue Je Oece&,
JebMe, peele, efuebie, ketÀU, pevcemLeU, efveJeeme ³ee efkebÀJee ³ee J³eefleefjkeÌle keÀesCel³eener DeeOeejeJej
YesoYeeJe keÀjCeej veener. ³eeleerue GHekeÀuece (4) vegmeej Demes cnìues Deens keÀer, ceeieeme Jeiee&meeþer
efkebÀJee ceeieeme peeleermeeþer jeKeerJe vesceCegkeÀe keÀjC³eeHeemetve ³ee keÀueceeleerue keÀesCeleerner lejleto jep³eeme
jesKetMekeÀCeej veener.
keÀuece ¬eÀ. 17: ³ee keÀueceeves DemHe=M³elee ve<ì keÀjC³eele Deeueer Deens efle®es Heeueve keÀjCes ne
oKeueHee$e iegvne Deens.munotes.in
58
keÀuece ¬eÀ. 18 : ³ee keÀueceeves Yeejleer³e J³eeqkeÌleuee keÀesCel³eener HejkeÀer³e os MeekeÀ[tve keÀesCelesner ueeYe,
Heo DeLeJee pee®ekeÀ Heo efmJekeÀejlee ³esCeej veener.
3.4.2 mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej (keÀuece 19 -22) :
keÀuece ¬eÀ. 19 : ³ee keÀuece eves Yeejleer³e veeieefjkeÀeme cetueYetle mene ÒekeÀej®eer mJeeleb$³es yeneue
kesÀuesueer Deensle. Goe.
1. Yee
3. keÀesCeleerner mebIeìvee mLeeHeve keÀ©ve mebI eefìle nesC³ee®es mJeeleb$³e
4. Yeejlee®³ee keÀesCel³eener Yeeieele cegkeÌleHeCes meb®eej keÀjC³ee®es mJeeleb$³e
5. Yeejleer³e ÒepeemeÊeekeÀe®³ee keÀesCel³eener YeewieesefuekeÀ OeosMeele efveJeeme keÀjC³ee®es Je lesLes mLeeef³ekeÀ
nesC³ee®es mJeeleb$³e Dee efCe
6. Yeejleer³e keÀesCel³eener OeosMeele keÀesCeleener J³eJemee³e, JeeefCep³e Je J³eeHeej keÀjC³ee®es mJeeleb$³e.
DeeHeu³ee cetueYetle DeefOekeÀejeb®ee meceeJesMe ne ³egjesHe DeeefCe GÊej DecesefjkesÀleerue DeveskeÀ
ueeskeÀMeener osMeebveer DeeHeu³ee v eeieefjkeÀebvee kesÀu³eevegmeej®e Deens. lejerner Yeejleer³e cetueYetle DeefOekeÀej ns
efvejbkeÀgMe veenerle Je l³eeJej meebefJeOeeefvekeÀ efve³eb$eCe Deens. efkebÀyengvee, keÀesCelesner je<ì^ mJewj DeefOekeÀej ve
oslee l³eeJej ceeHeÀkeÀ ÒeceeCeele yebOeve s Ieeueles®e Je les ³eesi³ener Deens. l³eemeeþer jep³eeuee keÀener
keÀejCeemeeþer Je keÀener ÒeceeCeele ns DeefOekeÀej efmeefcele keÀjlee ³esleele Je meeceeefpekeÀ meewneo&, Debleie&le
Meeblelee, je<ì^er³e megj#ee DeeefCe keÀe³eoe -megJ³eJemLee ÒemLeeefHele kesÀueer peeles.
keÀuece ¬eÀ. 20 : ³ee keÀueceeves Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee DeejesHeer J³ekeÌleerJejerue DeejesHe Flejebvee efme×
keÀjC³ee®eer efkebÀJee l³eeb®es Keb[ve keÀjC³ee®eer v³ee³e mebOeer efceUeueer Heeefnpes Je l³ee DeejesHeemeeþer
Demeuesueer l ejleto Je l³eevegmeej®e efMe#ee Peeueer Heeefnpes. l³eeHes#ee keÀceer efkebÀJee peemle neslee keÀecee ve³es.
keÀuece ¬eÀ. 21 : keÀe³eÐee®³ee ³eesi³e He×leerefMeJee³e keÀesCeeueener DeeHeues peerJeve peieC³eeHeemetve efkebÀJee
J³eeqkeÌleiele mJeeleb$³eeHeem etve Jebef®ele þsJelee ³esCeej veener.
keÀuece ¬eÀ. 21De F.me. 2002 ®³ee 80 J³ee mebefJeOeeve og©mleer keÀe³eÐeevJe³es ³ee keÀuecee®ee
meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee. l³eevegmeej Je³e Je
keÀuece ¬eÀ. 22 : keÀesCel³eener efvejHejeOe J³eeqkeÌleuee DeìkeÀ keÀjlee ³esCeej veener DeeefCe iegvne
Demeu³eeme l³eeuee DeìkeÀ keÀjC³ee®es keÀejCe meebieCes iejpes®es Deens.
3.4.3 Mees
³esCeej veener. lemes Peeu³eeme Jesþefyeieej jeyeefJeCeeN³ee J³eeqkeÌleme oKeueHee$e iegvnîeeKeeueer efMe#ee keÀjlee
³esles.
keÀuece ¬eÀ. 24 : ³ee keÀueceeves keÀesCel³eener 14 Je
Yeeie Hee[u³eeme ceveeF& keÀjC³eele Deeueer Deens.munotes.in
59
3.4.4 Oece& mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej (keÀuece 25 -28) :
keÀuece ¬eÀ. 25 : ³eeÜejs Òel³eskeÀeuee meodmeodefJeJeskeÀyeg×er mJeeleb$³e efoues Deens DeeefCe Òel³eskeÀeme
DeeHeu³ee Oecee&®es Dee®ejCe keÀjCes Je Òe®eej keÀjC³ee®es mJ eeleb$³e Deens.
keÀuece ¬eÀ. 26 : Oeeefce&keÀ mebIeìve keÀjC³ee®es Je Oeeefce&keÀ mebmLee mLeeHeC³ee®es mJeeleb$³e.
keÀuece ¬eÀ. 27: keÀesCeener J³eeqkeÌleuee DeeHeuee Oece& mees[C³ee®eer Je ogmeje Oece& efmJekeÀejC³ee®eer mekeÌleer
kesÀueer peeCeej veener DeeefCe Oece&, peele, HebLe ³ee DeeOeejeJej keÀesCeleener ob[ efkebÀJee Oeeefce&keÀ keÀj Jemetue
keÀjlee ³esCeej veener.
keÀuece ¬eÀ. 28 : mejkeÀejer efveOeerJej ®eeuele Demeuesu³ee Mew#eefCekeÀ mebmLeebceO³es keÀesCel³eener ÒekeÀej®es
Oeeefce&keÀ efMe#eC e oslee ³esCeej veener.
3.4.5 meebmke=ÀeflekeÀ Je Mew#eefCeke ÀnkeÌkeÀ (keÀuece 29 -30) :
keÀuece ¬eÀ. 29 : Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee DeeHeueer Yee
efceUC³ee®es nkeÌkeÀ Deensle.
keÀesCel³eener veeieefjkeÀeuee Oece&, J ebMe, peele, Yee
keÀuece ¬eÀ. 30 : ³eeÜejs jep³ee®es Oece&efvejHes#e mJe©He mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens. lemes®e ³eeÜejs
DeuHemebK³eekeÀebvee Dee Heues mJeejm³e Je mebmke=Àleer ³eeb®es j#eCe keÀjC³eemeeþer HegjsMeer lejleto keÀjC³eele
Deeueer Deens.
3.4.6 mebHeÊeer®ee DeefOekeÀej (keÀuece 31) :
keÀuece ¬eÀ. 31 : mebHeÊeer®ee DeefOekeÀeje®³ee j#eCeemeeþer mebefJeOeeveeves eflensjer lejleto ke sÀueer nesleer.
l³eemeeþer Keepeieer mebHeÊeer®eer nceer osC³eele Deeueer nesleer. Hejbleg l³eemeesyele mebHeÊeer®ee GHeYeesie IesTve
efle®eer efJeunsJeeì ueeJeC³ee®ee nkeÌkeÀ meg×e efouee neslee.
1. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee veweflekeÀ ceeiee¥veer mebHeÊeer efceUefJeC³ee®eer nceer osC³eele Deeueer.
2. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee DeeHeueer Keepeieer mebHeÊeer ye®ele keÀjC³eeHeemetve Jebef®ele þsJelee ³esCeej veener.
3. ³eeceO³es DeMeer lejleto kesÀueer Deens keÀer, jep³eeuee p³eeJesUer DeeJeM³ekeÀ Jeeìsue lesJne Keepeieer
ceeueceÊee mebHeeefole keÀjC³ee®ee efkebÀJee keÀe³eÐeeves keÀypee keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej jenerue. lees DeefOekeÀej
oesve DeìeR®³ee DeOeerve jentve Demesue -
De) ns mebHeeove efkebÀJee DeeJeM³ekeÀlee meeJe&peefvekeÀ GÎsMeekeÀjerlee Demesue DeeefC e
ye) pesJne ns mebHeeove keÀjC³eeyeeyele efkebÀJee keÀypee keÀjC³eeyeeyele keÀe³eoe Heeefjle kesÀuee peeF&ue
l³eeJesUer meoj ceeueceÊee Demeuesu³ee ceeuekeÀeuee l³eeyeou³eele DeeefLe&keÀ efkebÀJee lelmece
YejHeeF& efoueer Heeefnpes.munotes.in
60
SJe{s Demeues lejer keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®es GefÎ<ì DeeefCe SkeÀefpevemeer meceepe efveefce&leer®es
O³es³e ieeþC³eemeeþer 44 J³ee mebefJeOeeve og©mleer keÀe³eoe 1978 DevJe³es Keepeieer ceeueceÊes®ee
DeefOekeÀej ve<ì keÀjC³eele Deeuee Deens.
3.4.7 IeìveelcekeÀ Ghee³ee b®ee DeefOekeÀej (keÀuece 32 -35) :
keÀuece ¬eÀ. 32 : Yeejleer³e mebefJeOeeve Yeejleer³e veeiejerkeÀeuee cetueYetle nkeÌkeÀ kesÀJeU yeneue keÀjerle
veener lej l³ee nkeÌkeÀeb®³ee j#eCeemeeþer Je cnCetve®e l³eeb®ee cegkeÌleHeCes GHeYeesie Ieslee ³eeJee ³eemee þer
Ghee³e³eespevee meg×e keÀjerle Deens. keÀe³eÐee®es jep³e ÒemLeeefHele keÀjleevee pej ³ee cetueYetle nkeÌkeÀeb®ee
keÀe³eÐeeves®e Yebie Peeuee lej meJeex®®e v³ee³eeue³e Je G®®e v³ee³eeue³es Deeuesu³ee ³eeef®ekeÀebÜejs ³ee cetueYetle
DeefOekeÀejeb®es HegveJe&meve keÀjC³ee®es DeeossMe osleele. veeiejerkeÀeuee DeeHeu³ee cetueYetle DeefOekeÀejeb®es
HegveJe&meve nesC³eemeeþer Heg{erue ÒekeÀej®³ee ³eeef®ekeÀe v³ee³eeue³eele meeoj keÀjlee ³esleele.
1) nsefyeDeme keÀe@He&med : v³ee³eeue³es keÀe³eÐee®³ee j#ekeÀeb vee SKeeÐee J³eeqkeÌleuee yeskeÀe³eoe leey³eele
Iesleu³eeme efleuee v³ee³eeue³eele meeoj keÀjC³ee®es DeeosMe osles l³eeuee nsefyeDeme keÀe@Heme& cnCeleele.
2) ce@v[@ceme : ³eeÜejs Jeefj<þ v³ee³eeue³e, keÀefve<þ v³ee³eeue³e efkebÀJee MeemekeÀer³e DeefOekeÀe jer ³eebvee
DeeHeues keÀle&J³e efve³eceevegmeej yepeeJeC³ee®ee DeeosMe osles.
3) Oeesefnefye Meve :vewmeefie&keÀ v³ee³ee®³ee Gueì efkebÀJee DeeHeu³ee meceesj Demeuesu³ee Keìu³eeb®³ee yeeyele
pej keÀefve<þ v³ee³eeue³e DeeHeu³ee keÀe³e&#es$eeyeensj peeJetve keÀener efveCe&³e osle Demesue efkebÀJee Keìues
®eeueefJele Demesue lej Jeefj<þ v³ee³eeue³e les LeebyeefJeC³ee®es DeeosMe keÀe{les.
4) meefì&Deesjejer : ³ee ÒekeÀej®³ee ³eeef®ekesÀceO³es Jeefj<þ v³ee³eeue³e HegveefJe&ueeskeÀveemeeþer Keeue®³ee
v³ee³eeue³ee me, ueJeeoeme efkebÀJee mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeme meceesj Deeuesu³ee Keìu³eeyeeyele®es meJe&
omleSsJepe v³eeef³ekeÀ HegveefJe&ueeskeÀveemeeþer HeeþefJeC³ee®es DeeosMe osles.
5) keÀes -Jee@jbìes : ner SkeÀ efJeMes
DeeHeueer Heûeleer leHeemee :
He´Mve-1) Yeejleer³e cetueYetle nkeÌkeÀebJej keÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe Deens?
2) Yeejl eer³e veeiejerkeÀeme keÀesCeleer mJeeleb$³es yeneue kesÀueer Deensle?
3) nsefyeDeme keÀe@He&med cnCepes keÀe³e?munotes.in
61
3.5 meejeb Me
Jejerue ceeveJeer nkeÌkeÀeb®³ee ®e®exceO³es DeeHeCe ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeLe& Je l³eeb®es
vewmeefie&keÀ v³ee³ee®es mJe©He Heeefnues. ns nkeÌkeÀ Deepeefceleeruee peieeleerue meJe&®e osMeebceO³es lesLeerue
pevelesuee yeneue kesÀues Deensle. Hejbleg l³ee J³eefleefjkeÌle Fbiueb[ceOeerue ceeveJeer nkeÌkeÀ meveo (1688),
DecesefjkeÀve mJeeleb$³ee®ee p eeefnjveecee (1776), ÖeWÀ®e ceeveJeer nkeÌkeÀ peeefnjveecee (1789) ³eeb®ee
meceeJesMe cenÊJee®ee Deens. meJee&le cenlJee®es cnCepes meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ peeefnjveecee (1948)
cnCepes®e Universal Declaration of Human Rights ne peieeleerue meJe& cee veJe
ÒeeC³eebmeeþer l³eeb®³ee nkeÌkeÀ j#eCeemeeþer kesÀuesueer lejleto Deens. meO³ee peieeleerue 200 Hes#ee peemle
osMe meb³egkeÌle je<ì^eb®es (UN)meom³e Demetve l³eebvee ³ee peeefnjveec³eeleerue lejletoeR®es Heeueve keÀjCes
yebOevekeÀejkeÀ Deens. Yeejlee r³e mebefJeOeeveeves cetueYetle nkeÌkeÀeb®ee meceeJesMe keÀ©ve ceeveJeer nkeÌkeÀ mebkeÀuHevee
Òel³e#eele jeyeefJeueer Deens. Hejbleg ³ee DeefOekeÀejebJej keÀe³eosMeerj efve³eb$eCe Deens Je les DemeCes DeeJeM³ekeÀ
meg×e Deens. Dev³eLee cetueYetle nkeÌkeÀ, v ewmeefie&keÀ nkeÌkeÀ, ceeveJeer nkeÌkeÀ ³eeb®³ee Dee[ mJewje®eej
ceepeC³ee®eer MekeI³elee Deens.
3.6 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve
1. ceeveJeer nkeÌkeÀ mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2. meeJe&ef$ekeÀ ceeveJeer nkeÌkeÀ peeefnjveecee, 1948 ³ee®es cenÊJeeJej ®e®ee& keÀje.
3. `Yeejleer³e mebefJeOeeveeleerue cetueYetle nkeÌkeÀ ns ceeveJeer nkeÌkeÀeb®ee SkeÀ Yeeie Deensle' ³eeJej Yee<³e
keÀje.
4. Lees[ke̳eele ìerHee efuene.
De) jepekeÀer³e ueeskeÀMeener®es ®eej mlebYe
ye) ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es leÊJe%eeve
keÀ)mJeeleb$³ee®ee DeefOekeÀej
[) IeìveelcekeÀ Ghee³eeb®ee DeefOekeÀej
munotes.in
62
IeìkeÀ -4
HeefjefmLeeflekeÀer³e Meem$e (ECOLOGY)
Heeþe®eer j®evee :
4.0 GefÎäîes
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
4.2 He³ee&JejCe
4.3 HeefjefmLeeflekeÀer³e Meem$e
4.3.1HeefjmebmLes®es mebj®evee
4.3.2 HeefjmebmLes®es keÀe³e&
4.3.3 HeefjmebmLes®es ÒekeÀej
4.4 pewefJekeÀ efJeefJeOelee
4.4.1 pewefJekeÀ efJeefJeOelee cnCepes keÀe³e?
4.4.2 pewJe efJeefJeOeles®es cenÊJe
4.4.3 ceeveJee®³ee DeefmlelJeemeeþer pewJe efJeefJeOeles®es cenÊJe
4.4.4 pewJe efJeefJeOeles®es mebJeOe&ve Je Ghee³e
4.5 meejebMe
4.6 efJeÐeeHeerþmlejer³e He´Mve
4.0 GefÎäîes
HeefjefmLeeflekeÀer³e eEkeÀJee HeefjmebmLee cnCepes keÀe³e? ³ee®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
pewefJekeÀ IeìkeÀeb®eer ceeefnleer mHeä keÀjlee ³esF&ue.
pewJe efJeefJeOeles yeÎue meefJemlej ceeefnleer Ieslee ³esF&ue. Goe. cenÊJe, mebJeOe&ve, Nneme Fl³eeoer.
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
He³ee&JejCe Meem$ee®³ee DeY³eemeele HeefjefmLeleerkeÀer efJeOeeveeuee cenÊJee®es mLeeve Deens.
HeefjefmLeleerkeÀer ns meJe& mepeerJeeb®es DeeHeeHemeeleerue mebyebOe DeeefCe mepeerJe Je l³eeb®es He³ee&JejCe ³eeb®es
HejmHejmebyebOe ³eeb®ee MeesOe IesCeejs efJe%eeve Deens. meefpeJeeb®³ee HejmHej mebyebOeeJej meJe& me=äer¬eÀce
DeJeuebyetve Deens.
efPeccejce@ve®³ee celes -“meeOevemebHeÊeer ³ee Meyoe®ee DeLe& SKeeoer Jemlet eEkeÀJee SKeeoe HeoeLe&
veJns lej Demes keÀe³e& eEkeÀJee ef¬eÀ³ee keÀer pes HeoeLee¥cegUs eEkeÀJee JemlegcegUs Ie[le Demeles. JemlegcegUs Ie[Ceejs
keÀe³e& eEkeÀJee ef¬eÀ³esletve ceeveJe er iejpeeb®es meceeOeevekeÀejkeÀ Hetle&lee keÀjCes ns Debeflece O³es³e Demeles. ”munotes.in
63
DeeHeu³ee YeesJeleeueer Hemejuesu³ee me=äer®³ee DeHeÀeì HemeeN³eele oesve IeìkeÀ ÒeecegK³eeves
Dee{Uleele. pewefJekeÀ IeìkeÀ DeeefCe DepewefJekeÀ IeìkeÀ. peerJeme=äer®³ee J³ eJenejele ³ee oesve ÒecegKe
IeìkeÀeb®ee pees HeefjCeece neslees l³eeuee He³ee&JejCe Demes cnCeleele.
He³ee&JejCee®eer ner mebkeÀuHevee mecepeC³eekeÀefjlee DeeHeCe veoer®³ee ÒeJeeneleerue ceeMee®es peerJeve
efvejKetve Heent MekeÀlees. veoer®ee ÒeJeen ns He ³ee&JejCe. ³ee He³ee&JejCeeleerue pewefJekeÀ, DepewefJekeÀ IeìkeÀ
keÀesCeles? p³ee ÒeJeenele lees jenlees, l³ee ÒeJeeneleerue HeeC³ee®es leHeceeve ne cenÊJee®ee DepewefJekeÀ IeìkeÀ,
les leHeceeve veoerkeÀeþer DemeCeejer Je=#ejepeer efve³ebef$ele keÀjleel e. mekeÀeU, mebO³eekeÀeU met³e&ÒekeÀeMe
De[efJeuee peeTve HeeCeer keÀceer leeHeles. Je=#ejepeer ne lemee pewefJekeÀ IeìkeÀ Deens. lemee®e HeeC³eeleerue
DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ueneve ueneve ÒeeC³eeJej ceemee DeeHeueer GHeefpeefJekeÀe keÀjlees ns meg×e pewefJe keÀ Deensle.
ÒeJeene®³ee leUeMeer Demeuesues oie[ ceeleer, HeeC³eele efJejIeUuesuee ÒeeCeJee³eg ner DepewefJekeÀ IeìkeÀeb®eer
GoenjCes Deensle. DeMee ÒekeÀejs mepeerJeeb®³ee YeesJeleeue®es He³ee&JejCee®es mJeªHe KetHe®e iegbleeiegbleer®es Demetve
l³eeleeru e JesieJesieȳee IeìkeÀeb®es HejmHejmebyebOe ÒemLeeefHele Peeuesues Demeleele.
³eeJeªve HeefjefmLeleerMeem$e ³ee peerJeMeem$ee®³ee MeeKesceO³es mepeerJeeb®³ee DeefOeJeemee®ee,
l³eeb®³ee jenCeer®ee DeY³eeme lej kesÀuee peelees®e, HeCe l³ee®eyejesyej Dee fOeJeemee®ee, l³eeb®³ee
DeeHeeHemeeleeleerue Je He³ee&JejCeeleerue HeejmHeeefjkeÀ mebyebOee®eener DeY³eeme kesÀuee peelees.
4.2 He³ee&JejCe
mJeªHe Je J³eeHleer : He³ee&JejCeeleerue keÀener IeìkeÀ ceeveJeeuee DevegketÀue Demeleele lej keÀener ÒeefleketÀue
Demeleele. DevegketÀue IeìkeÀeb®³eecegUs ceeveJee®³ee Òeieleerme ®eeuevee efceUles lej ÒeefleketÀue IeìkeÀebcegUs
ceeveJeer peerJevee®ee efJekeÀeme Kegbìlees. l³eemeeþer He³ee&JejCee®es HetCe&HeCes DeekeÀueve keÀªve IesCes cenÊJee®es
þjles. ÒeefleketÀue IeìkeÀ eEkeÀJee De[®eCeer keÀener vewmeefie&keÀ Demeleele lej ceeveJeeefveefce&le Demeleele. DeMee
De[®eCeer eEkeÀJee mebkeÀìebvee ceeveJeeuee meeceesjs peeJes ueeieles. Jeerpe He[Ces, YetkebÀHe, pJeeueecegKeer, ceneHetj
³esCes Je JeeoUs ³esCes ner He³ee&J ejCeeleerue vewmeefie&keÀ mebkeÀìs Deensle. nJes®es Je HeeC³ee®es Òeot
mebHeÊeer®ee Dee{eJee IesTve mebHegäele ³esCeeN³ee meeOeve mebHeÊeermeeþer He³ee&³e MeesOeCesner DeeJeM³ekeÀ Deens.
He³ee&JejCeeHeemetve peemle GlHeeove nJes Demeu³eeme l³ee®es Heefj#eCe keÀjC³ee®eer iejpe Deens.
He³ee&JejCeele efJeefJeOelee Demeles. ³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee ceeveJeer peerJeveeJej HeefjCeece nesle
Demelees. lemes®e ceeveJee®³ee Òeiele leb$e%eevee®ee Je efJe%eevee®ee He³ee&JejCeele ÒeYeeJe He[le Demelees. efJeefJeOe
He³ee&JejCeeleerue Jev emHeleer Je ÒeeCeerpeerJeve ³eeleerue pewefJekeÀ IeìkeÀele HeÀjkeÀ Demelees. Yetj®evee,
mecegêmeHeeìerHeemetve Gb®eer, Yet -GþeJe, ce=oe Je nJeeceeve Fl³eeoeR®ee JesieUe efJe®eueve ieì Deens. ³ee
ieìeleerue IeìkeÀele mLeuekeÀeUevegmeej HeÀjkeÀ He[le Demelee s. ner mJeeYeeefJekeÀ efJe®eefuelelee Demeles.
DeMee meJe&meeceev³e efJe®eueerle IeìkeÀeb®eer keÀejCeefceceebmee keÀjCes Deiel³ee®es Demeles. Goe. JesieJesieȳee
ÒeosMeele JesieJesieUs nJeeceeve Demeu³ee®es Dee{Ules. lemes®e Je
IeìkeÀele yeoue keÀe nesleele ³ee®³ee keÀejCeeb®eer He×leMeerj ceeb[Ceer kesÀu³eeme He³ee&JejCe DeY³eemeememunotes.in
64
Jew%eeefvekeÀ ¢äer efJekeÀefmele nesT MekeÀles. He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ ns HeefjJele&veer³e Deensle. ne
HeefjJele&vee®ee ¢keÀ®ecelkeÀej efvejer#eCeeÜejs legueveelcekeÀjerl³ee mecepeeJetve Iesleuee Heeefnpes.
mLeUevegmeej nJeeceeve yeoueles. nJeeceeveevegmeej JevemHeleer. JevemHeleerJej ÒeeCeer peerJeve
DeJeuebyetve Demeles. JevemHeleer Je ÒeeCeer peerJeveeJej ceeveJeer peerJeve DeJeuebyetve Demeles. He³ee&JejCeeleerue
HeefjJele&ve ¢keÀ®ecelkeÀej He³ee&JejCeeleerue DeveskeÀ IeìkeÀebJej DeO³eejeHeerle Peeuesuee Demelees. De Mee
IeìkeÀebJej DeO³eejeHeerle Peeuesuee Demelees. DeMee IeìkeÀeb®es HejmHej DeO³eejesHeCee®³ee mebkeÀuHeves®es
ceeie&oMe&ve DeY³eemekeÀeuee Peeu³eeme l³eebvee mJeeYeeefJekeÀHeCes Jew%eeefvekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®es DeekeÀueve nesF&ue, Je
efJe%eeve Je leb$e%eevee ®ee GHe³eesie ceeveJeer peerJevee®³ee GVeleermeeþer kesÀuee peele Deens. l³ee®ecegUs
He³ee&JejCeele HeefjJele&ve DeefOekeÀ ÒeceeCeele Ie[tve ³esleDeensle. keÀejKeeves, JeenlegkeÀer®eer meeOeves
Fl³eeoeRcegUs nJee, HeeCeer Je DeVe otef
Peeu³ee Deensle. He³ee&JejCe HeefjJele&vee®es mebHetCe& DeekeÀueve Peeu³eeme Demeceeve mec eepemebmLee, DeeefLe&keÀ
efJe
1) DeHetveve&JeerkeÀjCe mebHeoe : peer meeOeve mebHeÊeer SkeÀoe JeeHeju³eeveblej keÀe³ece®eer veä nesles eEkeÀJee
p³ee mebHeoe®es Hegveefve&JeerkeÀjCe keÀjCes keÀþerCe Demeles l³eebvee DeHegveve&JeerkeÀjCe mebHeoe cnCeleele. oie[er
keÀesUmee, ueesn, leebyes, Keefvepe lesue ³ee mebHeoe Hegve&®e¬eÀerkeÀjCeeme De³eesi³e þjleele.
2) Hegveve&JeerkeÀjCeer³e mebHeoe : p³ee mebHeoeb®es Hegve&JeerkeÀjCe vewmeefie&keÀ ®e¬eÀeÜejs eEkeÀJee ceeveJeeÜejs
DeuHe keÀeUele nesT MekeÀles l³eeuee Hegveve&JeerkeÀjCeer³e mebHeoe Demes cnCeleele. Goe. peue®e¬eÀe®³ee
ceeO³eceeletve HeeC³ee®e er efveefce&leer eEkeÀJee JevemHeleer®³ee Hegve&ueeieJe[erletve JevemHeleeR®eer efveefce&leer eEkeÀJee
keÀeye&ve®e¬eÀeletve ÒeeCe Jee³et®eer efveefce&leer nesle Demeles. DeLee&le DeMeer vewmeefie&keÀ ®e¬esÀ efvemeiee&le efvel³e
DeeefCe peueo ieleerves megª Demeleele.
Òel³e#eele Deepe cee$e ceeveJe DeeHeu³ee HeÀe³eÐeemeeþer Hegve&JeerkeÀjCeer³e meeOeve mebHeÊeer®ee peueo
ieleerves veeMe keÀjle Deens. pebieuee®eer lees[ nesle Demeleevee®e Je=#ee®eer ueeieJe[ kesÀu³eeme pebieue mebHeÊeer
ner Hegveefvee|ce&le mebHeÊeer nesT MekesÀue. Deepe peiee®³ee yengleskeÀ Yeeieele Pee[eb®eer Hegvne ueeieJe[ ve
keÀjlee®e pebieuelees[ nesle Deens. YetefceJej HeeC³ee®e meeþe, megHeerkeÀ ce=oe Je mepeerJe ner Hegvee|veefcele meeOeve
mebHeÊeer®eer GoenjCes Deensle.
DeeHeueer Ò eieleer leHeemee.
He´Mve-He³ee&JejCee®eer mJeªHe Je J³eeHleer mHeä keÀje.munotes.in
65
4.3 HeefjefmLeeflekeÀer³e Meem$e
HeefjefmLeleerleerue pes IeìkeÀ mepeerJe me=äer®³ee efnleeJej efve³eb$eCe þsJetve Òemeeje®es, efveefce&leer®es Je
Gl¬eÀebleer®es efve³eceve keÀjleele. DeMee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme cnCepes ‘HeefjefmLeleerkeÀer efJe%eeve ’nes³e.³ee
efJe%eeveele He=LJeerJejerue meJe& mepeerJe, meg#ce peerJe Je He³ee&JejCe ³eeb®³ee Deeblejef¬eÀ³ee peeCetve IesC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee peelees . peieeleerue meJe& HeefjmebmLeeb®ee DeY³eeme HeefjefmLeleerkeÀerceO³es kesÀuee peelees. He=LJeer®ee
efJeMeeue Yeeie ne peerJemebnerlesves J³eeHeuesuee Deens, Hejbleg Òel³eskeÀ peerJemebefnlee ner ueneve -ueneve ieìeceO³es
efJeYeeieuesueer Deens DeeefCe ³ee GHe#es$eeme ‘HeefjefmLeleerkeÀer J³eJemLee ’eEkeÀJee‘HeefjmebmLee ’DemescnCeleele.
HeefjefmLeleerkeÀerceO³es DeY³eemeeþer He³ee&JejCee®ee ce³ee&efole ÒeJesMe DeHes#eerle Demelees. Goe.
SKeeÐee leueeJeeleerue ÒeeCeerpeerJeve, íesìîee JevejeF&leerue He#eer peerJeve F. HeefjefmLeleerkeÀerceO³es
meJe&ÒekeÀej®es mepeerJe Je vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es IeìkeÀ ³eeb®ee mebyebOe ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
Lees[ke̳eele peerJe, peerJe mecegn Je l³eeb®es JemleermLeeve ³eeb®ee DeY³eeme ne HeefjefmLeleerkeÀer ®ee cegK³e ieeYee
Deens. HeefjefmLeleerkeÀerceO³es mepeerJeeb®³ee peerJeve®e¬eÀe®ee mJeleb$eHeCes DeY³eeme kesÀuee peelees.
HeefjefmLeleerkesÀ®³ee mHesveceO³es, efJekeÀemeeceO³es pewJe efJeefJeOeles®ee ÒeYeeJe peemle ÒeceeCeele
Dee{Ulees. keÀejCeefJeefJe Oe pewJeIeìkeÀeb®ee HeefjefmLeleerkesÀJej HeefjCeece nesle Demelees. HeefjefmLeleerkesÀceO³es
SKeeÐee IeìkeÀeceO³es pejer efJeke=Àleer efvecee&Ce Peeueer eEkeÀJee Demeblegueve efvecee&Ce Peeues lej HeefjefmLeleer®es
DeefmlelJe Oeeske̳eele ³esles. HeefjefmLeleerefkeÀ³e j®evee DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®eerJe efkeÌueä Demeles l³eele pewJe
IeìkeÀeb®es DemleerlJe ceesuee®es Demeles. HeefjefmLeleerkeÀer iejpeevegmeej vesnceer®e cegU efvemeiee&leerue efyeIe[Ceeje
meceleesue ne mepeerJeebleerue mecee³eespeve #ecel escegUs Hegvne HetJe&Jele kesÀuee peelees. Hegvne meblegueve jeKeues
peeles.
HeefjefmLeleerkeÀer MeeKeevegmeej ce=os®eer megHeerkeÀlee JevemHeleer®eer Jee{, HejeieJenve, HejeieeEme®eve Je
HeÀUOeejCee, Hegveefveefce&leer, ìekeÀeT kegÀpeuesu³ ee HeoeLee&®es efJeIeìve, nJeeceevee®eer efleJe´lee keÀceer keÀjCes,
nJee Je HeeCeer Meg× jeKeCes F. keÀe³ex HejermebmLesle kesÀueer peeleele. HeefjmebmLee ns SkeÀ mebefkeÀCe& peeUs
Deens.l³eele mepeerJe Je He³ee&JejCe Je l³eeb®³eeleerue Deeblejef¬eÀ³eelee rue meceeJesMe neslees. ‘HeefjmebmLee ’efJe
³esleerue.
1) [@efve³eve ef®ejeme : pewefJekeÀ, Òeeke=ÀeflekeÀ Je jemee³eefvekeÀ IeìkeÀ ³ee leerue HejmHejeJeueblJe Je
ieleerMeeruelee ³eeb®es leb$e cnCepes HeefjmebmLee nes³e.
2) JevemHeleer ÒeeCeer Je Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ lemes®e l³eeb®³ee Deeblejef¬eÀ³ee ³eeb®ee meceeJesMe Demeuesu³ee
J³eJemLesme HeefjefmLeleerkeÀer³e J³eJemLee efkebÀJee Heef jmebmLee Demes cnCeleele.
3) HeefjmebmLee cnCepes He=LJeerJejerue efJeefJeOe Jeieea³e peerJeeb®³ee HejmHej Deeblejef¬eÀ³ee Je l³eeb®es He³ee&JejCe
nes³e.
4) peerJe mecegn Je l³eeb®es He³ee&JejCe ³eeuee®e HeefjmebmLee Demes cnCelee ³esF&ue.munotes.in
66
DeeHeueer Òei eleer leHeemee.
He´Mve-HeefjmebmLee cnCepes keÀe³e?
4.3.1 HeefjmebmLes®es mebj®evee :
Heefjmebmlesleerue efvejefvejeUs IeìkeÀ Je l³ee IeìkeÀe®ee SkeÀef$ele jenC³eemeeþer Hee$e þjC³ee®e
ceeie& cnCepes HeefjmebmLesleerue mebj®evee nes³e. Heefjmebmlesleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®es oesve cegK³e ieì He[leele les
Heg{erueÒeceeCes :
1) DepewefJekeÀ IeìkeÀ :
2) pewefJekeÀ IeìkeÀ :
1) DepewefJekeÀ IeìkeÀ : DepewefJekeÀ IeìkeÀe®es oesve GHeieì He[leele. les cnCepes 1) Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ
Je 2) j emee³eefvekeÀ IeìkeÀ nes³e.
Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeceO³es Hepe&v³e, leeHeceeve, meg³e&ÒekeÀeMe, Deeê&lee, ce=oeÒekeÀej, YegHe=ÿj®evee
F. ®ee meceeJesMe neslees. lej, jemee³eefvekeÀ IeìkeÀebceO³es Dee@efkeÌmepeve, vee³eì^espeve, ne³e[^espeve, keÀeye&ve -
[e³e-Dee@keÌmeeF&[, ce@ivesefMeDece, HeÀe@mHeÀjme F. ®ee meceeJesMe neslees.
He³ee&JejCeeleerue Òeeke=ÀeflekeÀ Je jemee³eefvekeÀ IeìkeÀeb®³ee ceeb[Ceerme DepewefJekeÀ mebj®evee Demes
cnCeleele. HeefjmebmLesle DepewefJekeÀ eEkeÀJee efvepeeaJe IeìkeÀ Je Hees
De) nJeeceeve : DepewefJekeÀ IeìkeÀele leeHeceeve Je Hepe&v³e ns ÒecegKe IeìkeÀ Deensle. peieele nJeeceeve
meJe&$e meejKes veener. Hepe&v³e Je leeHeceeve ³ee IeìkeÀeb®³ee efJelejCeele Je ÒeceeCeele KetHe®e efJeefJeOelee
Dee{Ules. He=L JeerJej Jeeef
efvejefvejeUer peerJemebnleer Jee{uesueer efometve ³esles. HeeCeer ³ee IeìkeÀece gUs Jeves, ieJeleeU ÒeosMe Je JeeUJebìs
DeMeer JesieJesieUer peerJemebnleerefvecee&Ce Peeueer Deens. Je=#ee®eer Jee{ nesC³eemeeþer megceejs 100 meWs.ceer.
Jeeef
67
Demeu³eeme ieJele Jee{t MekeÀles. lej JeeUJebìer ÒeosMeele 5 les 10 meW.ceer. Hepe&v³e Demeu³eeme lesLes
keÀeìsjer Jeve Jee{leele.
SKeeÐee Ò eosMeeleerue meJe&meeOeejCe nJeeceeve efmLeleerHes#ee mLeeefvekeÀ HeeleUerJej leeHeceeve Je
Deeê&lee ³eeb®es iegCeOece& keÀenermes JesieUs Demeleerue lej l³ee nJeeceeve efmLeleerme ‘meg#ce nJeeceeve ’Demes
cnCeleele. meg#ce nJeeceeveecegUs efJeMeeue peerJem ebnleerle efJeefJeOelee efvecee&Ce Peeuesueer Dee{Ules. Goe.
ceneyeUséej, ceeLesjeve, efYeceeMebkeÀj, Deebyeesueer ³ee Yeeieele meoenjerle Jeves lej keÀeskeÀCeele efvecemeoe
njerle Jeves Dee{leele.
ye) ce=oe : p³ee®ee JevemHeleerme DeeOeej efceUlees, p³ee cegUs JevemHeleeR®es Hees
pewefJekeÀ meb³egies, nJee Je HeeCeer ³eeb®es peefìue efceÞeCe Demeles. JevemHeleeRvee Hees
peerJemebnleerle efvejefvejeȳee ce=oe Dee{Uleele. Goe. met®eerHeCeea Je HeeCePe[er JeveÒeosMeele leHeefkeÀjer ce=oe
lej G
Òeeke=ÀeflekeÀ j®eves®³ee HeefjCeeceecegUs SkeÀe HeefjmebmLe sletve mepeerJeeb®ee Òemeej nesT MekeÀle veener. Goe.
SKeeÐee HeJe&leecegUs SkeÀe HeefjmebmLes®es oesve efJeYeeieele efJeYeepeve nesles. oesve HeefjmebmLeeb®³ee ojc³eeve
cenemeeiej DeLeJee JeeUJebì Demeu³eeme mepeerJeeb®ee Òemeej Je mLeueeblej nesT MekeÀle veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-DepewefJekeÀ IeìkeÀ meebiee.
2) pewefJekeÀ IeìkeÀ :
ÒeeCeer, JevemHeleer Je meg#ce peerJe ns ÒecegKe pewefJekeÀ IeìkeÀ Deensle. JevemHeleer, HeMet Je meg#cepeerJe
ns mepeerJe mecegn p³ee He×leerves HeefjmebmLesle Hee$e þjuesueer Deensle l³ee He×leerme ‘pewefJekeÀ mebj®evee ’
Demes cnCeleele. efvejefvejeȳee HeefjmebmLesle pewefJekeÀ mebj®evee meceeve Demeles. cnCepes®e meJe& HeefjmebmLesle
cetueYetle mepeerJe ieì Demetve l³eeb®³eeleerue Deeblejef¬eÀ³ee meceeve He×leerves nesle Demeleele. mepeerJeeb®es
ÒecegKe ieì cnCepes GlHeeokeÀ, ûeenkeÀ/Ye#ece, DeHeIeìkeÀ Je DeHeceepe&keÀ ns Deensle.munotes.in
68
De) GlHeeokeÀ : HeefjmebmLesleerue meJe& efnjJ³ee JevemHeleer ³ee GlHeeokeÀ Deensle. J evemHeleer DemeWefê³e
HeoeLee&Heemetve met³e&ÒekeÀeMeeÜejs meWefê³e HeoeLe& le³eej keÀjleele. ns meWefê³e HeoeLe& JevemHeleer®es DeVe
Demeles. efnjJ³ee JevemHeleer ÒekeÀeMe Gpex®ee JeeHej keÀªve l³ee®es keÀeye&ve -[e³eöDee@keÌmeeF&[ceO³es HeeC³ee®es
Meke&ÀjsceO³es HeefjJele&ve keÀjleele Je Dee@efkeÌmepeve JeeleeJejCe mees[leele. ³ee Òeef¬eÀ³esme ÒekeÀeMe mebMues
ye) ûeenkeÀ/Ye#ekeÀ : p³ee mepeerJeebvee Tpee& Je Hees
peerJeHejHeesMeer Demeleele. ûeenkeÀ / Ye#ekeÀ ³ee meb%esle meg#ce peerJeeCetHeemetve les cenekeÀe³e ÒeeC³eeHe³e¥le
meJee¥®ee meceeJesMe neslees. ³ee ÒeeC³eeb®ee DeVemeJe³eer Je peerJeveef¬eÀ³eevegmeej Heg{erue ieì Hee[ues peeleele.
1) ÒeeLeefcekeÀ ûeenkeÀ : pes ÒeeCeer Òel³e#eHeCes Pee[ -Heeuee, ieJele, HeÀUs F. KeeTve peieleele l³eebvee
‘ÒeeLeefcekeÀ ûeenkeÀ ’cnCeleele. Goe. iegjs, ceW{îee, memes, Gbefoj, njerCe F.
2) efÜleer³ekeÀ ûeenkeÀ : MeekeÀenejer ÒeeC³eebvee KeeTve peieCeejs Iegye[, meeHe, JeeIe, eEmen, ef®eÊee F.
eEnm$e ÒeeCeer ns ‘efÜleer³e ûeenkeÀ ’Deensle.
3) le=leer³ekeÀ ûeenkeÀ : ÒeeC³eeb®³ee ce=le DeJeMes
keÀ) DeHeIeìkeÀ Je DeHeceepe&keÀ :keÀesCel³eener JevemHeleer Je ÒeeCeer ³eeb®³ee ce=le DeJeMes
l³eebvee ‘DeHeIeìkeÀ ’Demes cnCeleele. Goe. meg#ce peblet, Yegbiesjs, ieeb[tUs F. Yetefceiele ÒeeCeer JevemHeleer Je
ÒeeCeer ³eeb®es ueneve -ueneve legkeÀ[s keÀjleele l³eebvee DeHeceepe&keÀ cnCeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-pewefJekeÀ IeìkeÀ mHeä keÀje.munotes.in
69
4.3.2 HeefjmebmLes®es keÀe³e& :
De) DeVeMe=bKeuebe eEkeÀJee peeUer : mepeerJeeb®³ee DeefmlelJeeuee DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer Tpee& ner
ÒeecegK³eeves meg³ee&Heemetve efceUles. He=LJeerJej Heesn®eCeeN³ee SketÀCe met³e&ÒekeÀeMeeHewkeÀer 3ìkeÌkesÀ ÒekeÀeMe
JevemHeleeR Jej He[lees Je l³ee®es ÒekeÀeMe mebMues
ceemeebnejer ÒeeCeer Keeleele. JevemHel eer, MeekeÀenejer ÒeeCeer Je ceebmeenejer ÒeeCeer DeVeemeeþer SkeÀceskeÀebJej
DeJeuebyetve Demeleele. HeefjmebmLesle Òel³eskeÀ ÒeeCeer Je JevemHeleer keÀOeer -ve-keÀOeer kegÀCee®es lejer KeeÐe þjles.
meJe& ÒeeCeer DeVeemeeþer Òel³e#e Je DeÒel³e#eefjl³ee Jev emHeleeRJej DeJeuebyetve Demeleele.
le=CeYe#ekeÀ JevemHeleer®es Ye#eCe keÀªve Tpee& efceUJeleele Je ns®e le=CeYe#ekeÀ Flej
ceebmeYe#ekeÀeb®es DeVe yeveleele Je DeMee ÒekeÀejs leCeYe#ekeÀebkeÀ[s ceebmeYe#ekeÀebkeÀ[s Tpex®es meb¬eÀceCe nesles.
keÀOeer keÀOe er ueneve ceebmeYe#ekeÀ ceesþîee ceebmeYe#ekeÀeb®es DeVe nesleele Je Tpex®es meb¬eÀceCe nesles. DeVee®ee
Je l³eeletve nesCeeN³ee efMemleye× meb¬eÀceCeeuee DeVemeeKeUer (Food Chain) Demes cnCeleele.
SKeeÐee DeVeMe=bKeuesle oesve, leerve eEkeÀJee DeefOekeÀ ÒeeC³eeb®es eEkeÀJee JevemHeleeR®es ieì Demet
MekeÀleele. JevemHeleer efkebÀJee ÒeeCeer ³eeb®³ee ieìevegmeej DeVeMe=bKeuee ueIeg eEkeÀJee efoIe& cnCetve DeesUKeueer
peeles. Goe. ieJeleeJej nÊeer peielees, ieJele Je nÊeer ner ueIeg Me=bKeuee Deens l ej HeeC³ eeleerue JevemHeleerle
³eeJej peieCeejs meg#ce peerJe -meg#ce peerJeebvee KeeCeejs ceemes -ueneve ceeMeebvee KeeCeejs ceesþs ceemes Je ceemes
KeeCeejer ceeCemes ner efoIe& Me=bKeuee Deens. DeVe Me=bKeuee ner HeefjmebmLesleerue Gpee&ÒeJeen Je Hees
ef®ejmLee³eer jenC³eemeeþer yeenîe Tpex®ee (meewj Tpex®ee) keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demelees.
DeVepeeUer (Food Web) : Deieoer mejU Je menpe ÒekeÀejs DeVemee KeUerletve nesCeeje Tpex®ee
efJeefvece³e yeIeerleuee. Hejbleg Tpex®es ns meb¬eÀceCe meeOes Je mejU vemeles. DeeHeCe Heeefnues keÀer le=CeYe#ekeÀ
DeVemeeKeUer efnjJ³ee JevemHeleeRHeemetve megª nesTve ceebmeYe#ekeÀ ÒeeC³eeveblej Leebyeles. Òel³e#eele
DeeHeu³ ee YeesJeleer le=Cej#ekeÀ Je ceebmeYe#ekeÀ DemeCeeN³ee DeVemeeKeȳee legjUkeÀ®e Dee{Uleele. Demes
keÀe? lej l³ee®es cegK³e keÀejCe Demes keÀer keÀesCeleener Ye#ekeÀ efJeefJeOe ceeiee&ves DeeHeues DeVe efceUJet MekeÀlees.
lemes®e SkeÀ peerJe Flej DeveskeÀ Ò eeC³eeb®es Ye#³e Demet MekeÀlees. ³eecegUs mebHetCe& HeefjmebmLesle SkeÀ ÒekeÀej®es
HejmHejmebyebOe ÒemLeeefHele nesleele. ns mebyebOe vegkeÀles®e HejmHejeJeuebyeer vemeleele lej DeeblejYesokeÀner
Demeleele. cnCetve®e DeveskeÀ DeVemeeKeȳeeb®³ee DevegyebOe eves HeefjmebmLesle SkeÀ DeefleMe³e efkeÌueä DeMeer
DeVepeeUer ÒemLeeefHele nesles.
keÀesCel³eener DeVepeeUerle GHeueyOe Demeuesueer Tpee& mepeerJeebvee HetCe&le: GHe³eesieer He[le veener.
ûenCe kesÀuesu³ee Tpes&HewkeÀer keÀener Tpex®es Glmepe&ve nesles. keÀener Tpee& HejeJeefle&le nesles. keÀener Tpee&
Mees
meb¬eÀceCeelener Tpex®ee #e³e neslees.munotes.in
70
ye) Tpee&ÒeJeen : met³ee&Heemetve efceUeuesueer ÒekeÀeMe Tpee& DeeefCe ÒeeLeefcekeÀ GlHeeokeÀ Iesleele Je
GlHeeokeÀebveer kesÀuesu³ee DeVeeletve leer Tpee& Flej HeeleȳeebJej®³ee ûeenkeÀebÜ ejs MesJe쮳ee HeeleUerHe³e¥le
peeles. SketÀCe Tpex®ee yengleskeÀ Yeeie GlHeeokeÀeb®³ee Je ûeenkeÀeb®³ee Òel³eskeÀ HeeleUerJej Ke®e& neslees. keÀener
Tpee& MJemeveef¬eÀ³esle G
GHe³egkeÌle Yeeie keÀceer -keÀceer efceUle peelees. ³ee®ee HeefjCeece cnCetve Òel³eskeÀ HeeleUerle ûeenkeÀ -Hees
Tpee& meb¬eÀceCe J³eJemLesle pewefJekeÀ keWÀefêkeÀjCe ÒeMve cenÊJee®ee þjlees. pewefJekeÀ keWÀêerkeÀjCeele
Òeot
pemepeMeer T®ee& DeVemeeKeUer SkeÀe mlejeletve ogmeN³ee mlejekeÀ[s meb¬eÀefcele nesle Demeles
l³eeÒeceeCe peerJeeb®³ee mebK³esle Òel³eskeÀ ÞesCeeryejesyej Ieì nesle Demeles. cnCepes®e Òel³eskeÀ mlejeleerue
GHeYeesielee l³ee®³ee Keeue®³ee mlejeJejerue mepeerJeeb®³ee ceesþîee ÒeceeCeeJej GHeYeesie Ieslees. keÀejCe
Òel³eskeÀ mlejeJej kesÀJeU 10 ìkeÌkesÀ Tpex®es meb¬eÀceCe nesle Demeles.
mecepee, DeMee HeefjefmLeleerle pej ³ee DeVemeeKeUer®³ee megªJeeleerme cnCepes®e JevemHeleeR®³ee
mlejeJej SKeeoe Òeog
veeekeÀeb®³ee yeeyeleerle DeefOekeÀ efyekeÀì neslees. ³ee®es cegK³e keÀejCe cnCepes [er.[er.ìer. ®ejyeerceO³es efcemeUt
MekeÀles Je ns ceebme Ye#eCe kesÀu³eeves [er.[er.ìer. Ye# ekeÀe®³ee Mejerjele menpe efMeª MekeÀles.
[er.[er.ìer.cegUs [eme cesues Hejbleg keÀener ÒeceeCeele leer DeVemeeKeUerle efMeªve He#eebHe³e¥le
Heesn®eueer. ³eecegUs He#eeb®eer Deb[er Je l³ee Deb[îee®es keÀJe®e menpe HegÀìt ueeieu³eeves He#eeb®³ee
ÒepeeslHeeoveele HeÀjkeÀ He[t ueeieuee. ner Ieìvee ‘js®eue keÀeme&ve ’³eeb®³ee ‘mee³euesì efmÒebie ’³ee HegmlekeÀeletve
ueeskeÀebmeceesj Deeueer Je l³eecegUs [er.[er.ìer.Jej yeboer IeeueC³eele Deeueer.
4.3.3 HeefjmebmLes®es ÒekeÀej
efvemeiee&ceO³es efJeefJe Oe ÒekeÀej®³ee HeefjmebmLee efometve ³esleele. cee$e ³eeleerue keÀener cenÊJee®³ee
HeefjmebmLee cnCetve Heg{erue HeefjmebmLeeb®ee efJe®eej keÀjlee ³esF&ue.
1) pebieue HeefjmebmLee : pebieue HeefjmebmLee ³ee®ee DeLe& pebieueeleerue Je=#e, ce=oe, HeeCeer ³e eb®ee ³ee
HeefjmebmLesle meceeJesMe neslees. pebieue HeefjmebmLee pebieueeb®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejevegmeej yeouele peeles.
2) ieJeleeU HeefjmebmLee : meeOeejCeHeCes 10 ìkeÌkesÀ les 20 ìkeÌkesÀ GÊej Je oef#eCe De#eJe=Êee
ojc³eeve ner HeefjmebmLee Dee{Ules. ³ee HeefjmebmLesle Je=#eeb®eer mebK³ee keÀceer lej ieJeleeb®eer Gb®eer Je #es$e
DeefOekeÀ Demeles. ³ee HeefjmebmLesle js[e, MesUer, nÊeer, efpejeHeÀ, njerCe, keÀebieeª Fl³eeoer. le=CeYe#ekeÀ
ÒeeCeer Dee{Uleele.munotes.in
71
3) JeeUJebìer HeefjmebmLee : ner HeefjmebmLe e efvemeiee&le Del³eble ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerMeer meecevee keÀjerle
GYeer Demeles. leeHeceeve Je Hepe&v³e ³eeyeeyeleerle Del³eble ÒeefleketÀue HeefjefmLeleer Demeueer lejer ³ee efþkeÀeCeer
efJeefJeOe ÒekeÀej®es ÒeeCeer Dee{Uleele. Goe. meeHe, efJeb®e t, Iees[,iee{Je, Gbì, mej[s, Heeueer, IetMeer F.
4) peefue³e HeefjmebmLee : ³ee ÒekeÀej®³ee HeefjmebmLee He=LJeerJej meJee&le ceesþîee Je yengmebK³esves Deensle.
keÀejCe He=LJeerJejerue 71 ìkeÌkesÀ Yeeie ne HeeC³eeves J³eeHeuesuee Deens. ³ee ÒekeÀej®³ee HeefjmebmLeeceO³es Dees{s,
veeues, Kee[îee, leUs, mecegê Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.
4.4 pewefJekeÀ efJeefJeOelee
He=LJeerleueeJeeJejerue efJeefJeOe peerJe ceeveJee®³ee DeveskeÀ iejpeeb®ee HegjJeþe iesueer DeveskeÀ MelekesÀ
keÀjle Deensle. pewefJekeÀ efJeefJeOelescegUs Deepe DeveskeÀ efJeOe mebmke=Àleer®ee Go³e Je Nneme Peeuesuee Dee{Ulees.
l³ee mebmke=ÀleeRveer efvemeiee&ves yeneue kesÀuesu³ee efJeefJeOe mebmeeOevee®ee JeeHej kesÀuesuee Deens. p³ee mebmke=Àleerveer
mebmeeOevee®ee De³eesi³e Je mece³ee &oe JeeHej kesÀuesuee Deens. l³ee mebmke=Àleer Deepe veä Peeuesu³ee Deensle.
³ee®e Deveg
DeveskeÀ JevemHeleer, Deew
Demeles. ³ee pewefJ ekeÀ efJeefJeOeleebletve®e pevekeÀeb®ee meb®e³e Peeuesuee Demelees Je ³ee meb®e³eeletve®e Deepe®eer
peerJeve JevemHeleer Go³eeme Deeueer. cnCetve®e pesJe{er DeefOekeÀ pewefJekeÀ efJeefJeOelee lesJe{er®e DeefOekeÀ efmLej
HeefjefmLeleer pewefJekeÀ efJeefJeOe les®es j#eCe ³eecegUs cenÊJeHetCe& þjles.
Deepe Deboepes He=LJeerJej 1.5 les 20 Deype ÒeeCeer Je JevemHeleeR®³ee peeleer Deensle. Deepe®³ee
efveJee&CeerkeÀjCee®³ee Jesieeves 2050 J³ee oMekeÀeHe³e¥le megceejs 10 oMeue#e peerJeeb®ee veeMe nesC³ee®eer
Meke̳elee Deens. GÊejsleerue efJekeÀefmele meceepe, l³eeb®ee Dece³ee&o mebmeeOeveeb®ee JeeHej oef#eCe jeä^eleerue
yesmegceej Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee ³ee Je Flej DeveskeÀ keÀejCeecegUs peerJepeeleer veä nesle Deensle. peieeleerue
20 ìkeÌkesÀ JevemHeleer®³ee pe eleer kesÀJeU 18 efþkeÀeCeer Dee{Uleele. ner efþkeÀeCes He³ee&JejCe Je pewefJekeÀ
efJeefJeOeles®³ee ¢äerves cenÊJeHetCe& þjleele. pewefJekeÀ efJeefJeOelesves HeefjHetCe& osMe oef#eCeHetJe& DeefMe³eele Deensle.
4.4.1 pewefJekeÀ efJeefJeOelee cnCepes keÀe³e?
peerJeeJejCeeleerue pewefJekeÀ efJeefJeOeles®ee DeY³eeme cnCepes®e pewefJekeÀ JewefJeOelee ³ee DeY³eemeele
1) o#ekeÀ efJeefJeOelee (Genetic Diversity)
2) HeefjefmLeleerkeÀer efJeefJeOelee (Ecosystem Diversity)
3) peeleer efJeefJeOelee (Species Dive rsity) ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
1) o#ekeÀ efJeefJeOelee :
SKeeÐee pewefJekeÀ IeìkeÀeleerue J³ekeÌleeruee efJeefJeOelee cnCepes pewefJekeÀ efJeefJeOelee : Goe. Òel³eskeÀ
ceeveJe l³eeb®³ee efJeefJeOe peeleerleerue HeÀjkeÀ ne IeìkeÀ DeveskeÀ pevetkeÀ Je l ³eeb®ee meb³eesieeletve Go³eeme
³eslees. ne HeÀjkeÀ ÒepeeslHevee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®ee þjlees keÀejCe ne HeÀjkeÀ Je JewefJeOelee kegÀþu³eenermunotes.in
72
ÒekeÀej®³ee pevegkeÀer³e yeoueebmeeþer cenÊJee®eer þjles. ne HeÀjkeÀ Je JewefJeOelee ce³ee&efole Demesue lej SKe eoer
peeleer veä nesT MekeÀles.
2) HeefjefmLeleerkeÀer efJeefJeOelee :
He=LJeerJej efJeefJeOe HeefjefmLeleerkeÀer Dee{Uleele. Òel³eskeÀ HeefjefmLekeÀerleerle peerJe Je l³eeb®³eeleerue
DeeblejmebyebOe efJekeÀmeerle Demeleele. Òel³eskeÀ HeefjefmLeleerkeÀer ner j®eveelcekeÀ Je keÀe³ee&lcekeÀ ¢äerves
JewefMeäHetCe& Demeles. vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleerkeÀerle Jeve, ieJeleeU ÒeosMe, JeeUJebì, efkeÀveejHeÆer Fl³eeoeR®ee
meceeJesMe neslees. Hejbleg ³eele cenÊJee®ee cegÎe Demee keÀer, ³ee vewmeefie&keÀ HeefjefmLel eerle ceeveJee®³ee nmle#esHe
Peeuesuee vemelees. pej ³ee HeefjefmLeleeR®ee iewjJeeHej eEkeÀJee Dece³ee&o JeeHej Peeuee lej l³ee®eer GlHeeokeÀlee
{emeUles.
3) peeleer efJeefJeOelee :
SKeeÐee ÒeosMeele Dee{UCeeN³ee ÒeeCeer Je JevemHeleeR®eer mebK³ee cnCepes peeleer JewefJeOelee. ner
JewefJeOelee G
SkeÀ®e HeerkeÀ Iesleues peeles. DeMee JesUer mebHetCe& HeerkeÀ SkeÀe keÀerìkeÀecegUs veä nesT MekeÀles, Demes
HeejbHeeefjkeÀ Mesleerle nesCes menpe Meke̳e vemeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-pewefJekeÀ efJeefJeOelee cnCepes keÀe³e?
4.4.2 pewefJekeÀ efJeefJeOeles®es cenÊJe
pewefJekeÀ efJeefJeOelee ns SkeÀe HeefjHetCe&, me#ece meg¢{ He³ee&JejCee®eer ue#eCes Deensle. pesJe{er
efJeefJeOelee DeefOekeÀ lesJe{s He³ee&JejCe me#ece. l³ee®es cenÊJe kesÀJeU He=LJeerJejerue peerJeeme veJns lej
ceeveJeemener cenÊJeHetCe& þjles. ³ee efJeefJeOelesletve®e Deepener peerJe me=äer Je He³ee&³eeves ³eeletve®e ceeveJeeme
DeeJeM³ekeÀ DeVe -HegjJeþe nesle Deens. ceeveJee®³ee efJeefJeOe J³eJemee³eecegUs He³ee&JejCeeme OeeskeÀe GlHeVe
Peeuesuee Deens. pewefJekeÀ efJeefJeOelescegUs ne OeeskeÀe ceesþîee ÒeceeCeeJej ìeUCes Meke̳e Deens. pewefJekeÀ
efJeefJeOeles®³ee DeY³eemeeletve Mesleer Je efHekesÀ, ogYeleer peveeJejs Fl³eeoer ³eeb®ee DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ
GHe³eesie nesT MekeÀlees. veJ eerve Deew
73
pewefJekeÀ efJeefJeOeles®³ee veeMee®eer keÀejCes :
1) cetu³emLeevee®ee veeMe eEkeÀJee efJeYeepeve : Jee{leer ceeveJeer ueeskeÀmebK³ee Je l³ee Deveg
jeefnues Deensle. Jee{l³ee ceeieCeercegUs Mesleer, OejCes, GÐeesie, ceeveJeerJeml³ee ³eemeeþer peefceveer®eer iejpe
DeefOekeÀ ÒeceeCeele Yeemet ueeieueer Je efveJe&CeerkeÀjCee®es ÒeceeCes Jee{ues. DeveskeÀoe ns efJekeÀeme ÒekeÀuHe ns
vewmeefie&keÀ HeefjefmLekeÀeRvee Yesotve peeleele eEkeÀJee l³eele ceesþîee ÒeceeCeeJej yeoue eEkeÀJee vegkeÀmeeve
Heesn®eJeleele. ³eecegUs keÀener peerJe -peeleer veä nesT ueeieu³ee Deensle.
2) veJeerve peerJepeeleeR®ee DebleYee&Je : DeHeIeelee®es eEkeÀJee cegÎece SKeeÐee peerJepeeleer®ee ogmeN³ee
HeefjefmLeleerle DebleYee&Je Peeuee lejerner pewefJekeÀ efJeefJeOeles®ee N neme mebYeJe Deens. DeveskeÀoe Demes Ie[les keÀer
ne HejkeÀer³e peerJe l³ee HeefjefmLeleerkeÀerleerue Flej peerJeebHes#ee DeefOekeÀ ÒeyeU Demelees Je mJele:®es mLeeve
efìkeÀefJeC³ee®³ee Òe³elveele l³ee HeefjefmLeleerkeÀerleerue Flej peerJee®ee veeMe keÀjle es. ³ee®es GÊece Goe.
cnCepes cee@jsefMeDeme yesìeJejerue [esies He#eer. ne He#eer peefceveerJej Deb[er Ieeuee³e®ee Je ceeveJeeuee Ieeyejle
vemes. Hejbleg JemeenlekeÀejebveer ³ee yesìeJej [gkeÌkeÀj DeeCeueer Je leer ³ee He#eeb®eer Deb[er KeeT ueeieueer ³ee ®ee
HeefjCeece 1681 ceO³es [esies He#eeb®eer mebHetCe& peele He=LJeerJeªve veenerMeer Peeueer.
3) DeefleefjkeÌle ÒeceeCeele JeeHej keÀjCes : ³ee®es GÊece GoenjCe cnCepes DecesefjkesÀleerue He@meWpej
peeleer®es keÀyeglej. ns He#eer Òe®eb[ ÒeceeCeele SkesÀk eÀeUer DecesjerkesÀle Dee{Ule nesles. SkeÀ He#eeb®ee LeJee
400 efkeÀceer SJe{e ceesþe Demetve l³eele megceejs 2 Deype He#eer Demeu³ee®ee Deboepe Deens. 5 efkeÀ.ceer. ©bo
Je 97 efkeÀ.ceer. ueebyeer®³ee Jeveele 90 ìkeÌkesÀ Iejìer ³ee He#eeb®eer Demele. ³ee H e#eeb®es ceebme ceesþîee
ÒeceeCeeJej ceeieCeerle nesles Je l³eecegUs l³eeb®eer efMekeÀej ceesþîee ÒeceeCeele nesle Demele. HeefjCeeceer l³ee
He#eeb®es DeefmlelJe Oeeske̳eele Deeues Je MesJeì®ee He#eer 1914 meeueer ÒeeCeermebûeneue³eele cejCe HeeJeuee.
DeMee ÒekeÀejs nÊeer Je JeeIee®eer iele Peeueer. Hejbleg Deeblejjeä^er³e Òe³elveebcegUs Deepe ns ÒeeCeer mebHetCe&
veeMeeHeemetve Jee®eues Deensle.
4) Òeot
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-pewefJekeÀ efJ eefJeOeles®³ee Nnemee®eer keÀejCes meebiee.munotes.in
74
4.4.3 ceeveJee®³ee DeefmlelJeemeeþer pewJe efJeefJeOeles®es cenÊJe
ceeveJee®³ee DeefmlelJeemeeþer meJe& Flej mepeerJeeb®esner DeefmlelJe DeeJeM³ekeÀ Deens. HeÀUe -
HegÀueeb®eer, JevemHeleer Deew
þsJeleele. cnCetve JevemHeleer®es peieCes ce eveJee®³ee ¢äerves efnlekeÀejkeÀ Deens. DeVeOeev³es Je Flej Oeev³es
ceeveJeeuee peieC³eeme DeeJeM³ekeÀ Deensle. DeVeOeev³eeb®es GlHeeove Jee{efJeCes, l³eeb®ee keÀme efìkeÀefJeCes,
ÒeeCeer GlHeeoveeletve ceebme, otOe, Deb[er F. GlHeeoves efceUefJeCes cnCepe s ceeveJee®eer ‘DeVe’YetkeÀ
YeeieefJeC³eemeeþer pewJe efJeefJeOeles®ee GHe³eesie nesle Demelees. meJe&®e peue®ej, Yet®ej HejmHejeJeuebyeer
Deensle. efvemeie&®e¬eÀele He³ee&JejCe HeefjefmLeleerceO³es mebIe
IeìkeÀeb®ee meceleesue jeneJee. GHeueyOe IeìkeÀ Je l³eeb®ee JeeHej keÀjCeejs peerJe ³eeb®³eele meblegueve jeneJes
³eemeeþer ceeveJeer Òe³e lve DeeJeM³ekeÀ Deensle. ceeveJee®³ee ®eefjleeLee&®es Je peerJevee®es meJe& DeeOeej ns keÀe³ece
efìkeÀeJes ueeieleele. l³eeb®es ceeveJeekeÀ[tve Mees
pebieueeleerue ieJele KeeCeejs meJe& ÒeeCeer ceeªve ìekeÀues. lej JeeIe, efmebn F. efnbm$e ÒeeC³eebvee l³eeb®es DeVe
efceUCeej veener. ceie les ceeveJeer JemleerJej Je HeeUerJe ÒeeC³ eebJej nuuee keÀª ueeieleerue.
³eeGueì pej DeVemeeKeUerle JeeIe, efmebn ³eemeejKes ceemeebnejer ÒeeCeer keÀceer Peeues lej l³eeb®es
Ye#³eDemeCeejs ieJele KeeCeejs ÒeeCeer KetHe Jee{leerue. le=Ce Ye#ekeÀeb®eer mebK³ee Jee{ueer lej les Mesleer®es Je
efHekeÀeb®esDeenej cnCetve Ye#eCe keÀjleerue. Mesleer®es vegkeÀmeeve keÀjleerue Je ceeveJeemeeþer DeVe GjCeej
veener. efvemeie& meceleesue {emeUtve peeF&ue. efJe
keÀjCeeje ceeveJeer meceepe ne ef®ejbpeerJe jenlees. Gueì jesiejeF&, DeVe -HeeCeer, Òeot
meb³egieebHeemetve vee³eì^esìmed, HeÀe@mHesÀìmed F. HeoeLe& efvecee&Ce kesÀues peeleele. keÌueesjescee³emesìerve,
Heefveefmeueerve, mì^sHJescee³emeerve F. Deew
³eeb®³eeÒeceeCes Deepe ®³ee ³egieele ceeveJee®³ee DeefmlelJeemeeþer ‘pewJe¬eÀebleer ’keÀ[s efJe%eeve leb$e%eeveeves
Jeeì®eeue megª kesÀueer Deens. pewJe leb$e%eeveeceeHe&Àle veJeerve pewJe -iegCemeg$eeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe keÀªve veJ³ee
Òepeeleer efvecee&Ce kesÀu³ee peeleele. iegCem et$eer³e Gl¬eÀebleer HesMeeR®eer (Genetically Modified
organs) efvecee&Ce kesÀueer peeles. nJ³ee l³ee iegCeOecee&®eer, JewefMeäîeeb®eer pewJeefveefce&leer l³eeletve keÀsueer
peeles. DeVeeOeev³ee®eer iejpe HetCe& keÀjC³eeme ns leb$e GHe³egkeÌle þjsue. veJee rve efye³eeC³eeb®ee MeesOe kesÀuee
peeF&ue.
ueb[ve mketÀue Dee@HeÀ FkeÀe@vee@efcekeÌme®³ee [eefJe&ve mebMeesOeve keWÀêeleerue [e@. Dee@efueJnjkeÀjer ³eebveer
pewJe leb$e%eevee®³ee DeeOeejs mebMeesOeve keÀªve F.me. 3000 ceOeerue ceeveJe keÀmee Demesue ³eeJ ej efve
75
Hees
mejemejer Gb®eer 2 efceìme& He³e¥le jenerue. meJe&®e ceeveJepeeleer®ee SkeÀ®e ientJeCe& Demesue Je ceeveJee®es
Dee³eg<³e 120 Je
#ecelee Gb®e, me[HeeleU, efJeve³eMeerue Demee SkeÀ ieì Demesue lej ‘yegìkeÀe, jesieì, keÀceer yeg×erceeve ’
Demee ogmeje ieì Demesue.
He=LJeerJej pemes nJeeceeve lemes ceeveJeer peerJeve Dee{Ules ceeveJe ÒeeC³eebveer p³ee l³ee n Jeeceeveele
efìketÀve jenC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee Deens. l³ee ¢äerves DeeHeu³eekeÀ[erue leb$e%eevee®ee GHe³eesie ceeveJeer
efJekeÀemeemeeþer meJe&$e kesÀuee iesuee. efJeMes
Iesleuee Deens. peieele meceMeerlees
J³eJemee³e ceeveJeeuee keÀjlee Deeues. ns J³eJemee³e keÀjleevee Fle j ceewu³eJeeve ÒeeCeer, He#eer, mepeerJeeb®³ee
mebj#eCeemeeþer ceeveJeeves keÀesþsner Keeme Òe³elve kesÀues veenerle. otOe, ceeme efceUles cnCetve ÒeeCeer Heesmeues.
HeCe l³eeb®³ee mebK³eeJe=×ermeeþer, l³eeb®³ee megjef#ele Jeve efveJeeN³eemeeþer Òe³elve ke sÀues veenerle. ceeveJeeuee
DeeJeM³ekeÀ GHe³egkeÌle DemeCeejer vewmeefie&keÀ mebHeÊeer, pewJe efJeefJeOelesyejesyej veeMe HeeJele Deens. l³eecegUs
‘meJee¥meeþer ns He³ee&JejCe ’Deens ³ee YetefcekesÀletve ‘pewJe mebJeOe&ve ’iejpes®es þjues Deens. ceeveJee®³ee
DeefmlelJeemeeþer DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeceOetve efvecee&Ce nesCeejs Òeog
nesCeej veene rle. Mesleer #es$eele jemee³eveerkeÀ Keles Je efkeÀìkeÀveeMekesÀ JeeHejeJej yeboer Ieeleueer Heeefnpes.
meO³ee ceeveJe meceepe ne megceejs 1/3 Hes#ee DeefOekeÀ He=LJeerJej pewefJekeÀ GlHeeoveeb®ee JeeHej
keÀjlees Deens. HeCe l³ee GlHeeoveeb®eer Hegveefve &ceerleer Je mebj#eCe keÀjerle veener. He³ee&JejCee®es pewefJekeÀ
Yeeb[Jeue Dece³ee&o JeeHeª ve³es. lemes Peeues lej ceeveJeeuee ‘DeVe-HeeCeer’Hegjsmes efceUCeej veener. SKeeÐee
JevemHeleerleerue ceeveJeeuee GHe³egkeÌle Demes iegCeOece& iegCe met$eeletve J esieUs keÀjeJe³ee®es Je les meg#ce
efpeJeeCetb®³ee iegCemet$eele ìes®eeJe³ee®es Deensle. DeMee GHe³egkeÌle meg#ce efpeJeeCetb®eer Jee{ DeeHeu³eeuee
DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee JevemHeleerle kesÀueer lej l³ee JevemHeleeRceO³es GHe³egkeÌle iegCeOece& efvecee&Ce nesleele.
keÀJekeÀ ( Fungi ) Meem$e%eebveer yegjMeer Je met#ce efpeJeeCetb®eer ke=Àef$ecejerl³ee Jee{ keÀªve ceeCemeeuee
GHe³egkeÌle DeMee Deew
ner êJ³es ‘He³ee&JejCee®es efce$e ’yeveleerue.
pewJe leb$e%eeve ns Mesleer efJekeÀemee®eer ‘iegªefkeÀuueer ’þjCeej Deens. DeeflemebJeOe&veecegUs ÒeefleketÀue
IeìkeÀe bceO³esner efìketÀve jenleerue DeMee efHekeÀeb®³ee peemleer GlHeeove osCeeN³ee peeleer efvecee&Ce nesleerue. SkeÀ
peeleer³e, Deeblej peeleer³e pevegkeÀjesHeCe kesÀues peeF&ue Je l³eecegUs efHekeÀeuee keÀer[ eEkeÀJee jesieeMeer meeceveemunotes.in
76
keÀjeJee ueeiesue. l esJne keÀesCelesner keÀerìkeÀveeMekeÀ ve JeeHejlee mJele: efHekeÀekeÀ[s®e jesieeuee meecevee
keÀjC³ee®es meeceL³e& ³esF&ue. HeerkeÀ®e mJele:®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer ueeieCeejer keÀerìkeÀveeMekesÀ mJele:®e
le³eej keÀjerue. mJele:uee ueeieCeejer Hees
peeleerue. ³esl³ee MelekeÀele pewJe DeefYe³eebef$ekeÀer Dee w
nesleerue. ceeveJeekeÀ[s jesieÒeeflekeÀejkeÀ MekeÌleer Jee{tve GHe³egkeÌle Ò eeC³eeb®es Dee³egcee&vener Jee{efJelee ³esF&ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-ceeveJeemeeþer pewJeleb$e%eevee®es cenÊJe mHeä keÀje.
4.4.4 pewJe efJeefJeOeles®es mebJeOe&ve Je l³eeJejerue Ghee³e
He³ee&JejCe Meg×lesmeeþer, He³ee& JejCe mebj#eCeemeeþer pewJe efJeefJeOelesves mebJeOe&ve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej, GHe³eesie DeMee He×leerves keÀjeJee keÀer, p³eecegUs leer mebHeoe veeMe
HeeJeCeej veener. DeMeer MeeMJele mebJeOe&ve Òeef¬eÀ³ee meJ e&$e DeJeuebyeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. pewJe efJeefJeOelee
ceewu³eJeeve Deens. efle®³ee mebj#eCeeLe& MeemekeÀer³e Je meeceeefpekeÀ mlejebceOetve efJeefJeOe mebmLee keÀe³e& keÀjerle
Deensle. pewJe efJeefJeOeles®³ee mebHeos®es meJex#eCe keÀjCes, mebJeOe&ve Je mebj#eCe keÀjCes ceeveJee®³ee
DeefmlelJee®³ee ¢äerves iejpes®es Deens.
peieele pewJe efJeefJeOeles®es Deefle mebJesoveMeerue cenÊJee®es Demes SketÀCe 25 YetYeeie Demetve l³eele
Yeejleeleerue Heef½ece Ieeìe®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
Yeejleele F.me. 1 972 ceO³es Je 1992 ceO³es Jev³e ÒeeC³eeb®³ee mebj#eCeemeeþer Jev³epeerJe
mebj#eCe keÀe³eoe kesÀuee Je efMekeÀejerJej efveye¥Oe IeeueC³eele Deeues. 1980 ceO³es pebieue mebj#eCe keÀe³eoe
keÀjC³eele Deeuee Je pebieueeKesjerpe Flej keÀejCeebmeeþer pebieue pece erve JeeHejC³eeme ÒeefleyebOe keÀjC³eele
Deeuee. 1987 ®³ee ceemesceejer keÀe³eÐeeves mHeÀesìkeÀ Je efJe
Òeog
pebieues le³eej kesÀuesuee r Deensle.munotes.in
77
pewJe mebJeOe&veemeeþer mLeeefvekeÀ pebieueer peeleer®³ee veJeerve peeleer ³ee mebkeÀefjle He×leerves efvecee&Ce
kesÀu³ee peeleele. DevegJebMe efìkeÀJetve þsJeCes Je l³eeb®es mebj#eCe keÀjCes ³eemeeþer ‘peerve efkebÀJee pevegkeÀe yeBkeÀe ’
mLeeHeve Peeu³ee Deensle. vewmeefie&keÀ peveve Òeef¬eÀ³eeSsJepeer mepeerJeeb®³ee Òe³eesieMeeUsle ‘keÌueesefvebie ’He×leerves
mepeerJeeb®eer Òe³eesie MeeUsle efveefce&leer kesÀueer peeles. Yeejleele ICAR (Indian Cancil of
Agricultural Resources) mebmLee peve gkeÀ mebJeOe&vee®es GBC (Gene Bank
Conservation) ®es keÀe³e& keÀjerle Deensle. ³eeefMeJee³e Yeejleele ve@Meveue y³etjes Dee@HeÀ Hue@vì
pesvesìerkeÀ efjmeesme& ( NBPGR ) veJeer efouueer ner mebmLee Yeele, ieepej, keÀebos, cegUe, ìesce@ìes, efcej®eer,
HeHeF&,yeìeìs, ient, yeepejer keÀ[Oeev³es F. ÒepeeleeR®es peleve keÀjle Deens. ve@Meveue y³etjes Dee@HeÀ De@efveceue
pesvesefìkeÀ efjmeesme& ( NBAGR ) nefj³eeCee ner mebmLee keÀvee&ue ³esLes Demetve leer HeeUerJe ÒeeC³eeb®³ee
HegveªlHeeoveemeeþer HesMeer êJ³ee®es p eleve keÀjles. efouueeruee NBPGR ³esLes®e Gleer mebJeOe&ve Je pewve
leb$e%eeveeÜejs keÀjCeejer ve@Meveue He@Àefmeefueìer HeÀe@j Hue@ì efìM³et keÀu®ej efjHee@efPeìjer ( NFPTCR )ner
mebmLee Deens.
peieele meJee&le peemle mepeerJeeb®ee veeMe ne l³eeb®³ee Jeefm lemLeeveele®e Ie[tve Deeuee. peieele
ye´ePeerueceOeerue efjDees[er peeveerjes ³esLes JemebgOeje efMeKej Heefj
ÒeeC³eeb®³ee mebj#eCeemeeþer Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej keÀjej ( Cites ) kesÀuee Je lees 1975 Heemetve
Deceueele DeeCeuee. F.me. 1971 ceO³es FjeCe ³esLeerue ‘jecemej ’³esLes Deeblejje<ì^er³e peuece³e
YetceerefJe
Dee®eejmebefnlee þjefJeC³eele Deeueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-pewJe efJeefJeOeles®es mebJeOe&ve Je l³eeJejerue Ghee³e meebiee.
4.5 meejebMe
He³ee&JejCe Meem$ee®³ee DeY³eemeele HeefjefmLeleer keÀer efJeOeeveeuee cenÊJee®es mLeeve Deens.
HeefjefmLeleerleerue pes IeìkeÀ mepeerJe me=äer®³ee efnleeJej efve³eb$eCe þsJetve Òemeeje®es efveefce&leer®es Je
Gl¬eÀebleer®es efve³eceve keÀjleele. HeefjmebmLee ns SkeÀ mebefkeÀCe& peeUs Deens. l³eele mepeerJe Je He³ee&JejCe Jemunotes.in
78
l³eeb®³eeleerue Deeblejef¬eÀ³eeleerue meceeJesMe neslees. HeefjmebmLes®es oesv e ieì He[leele. 1) DepewefJekeÀ IeìkeÀ,
2) pewefJekeÀ IeìkeÀ, DepewefJekeÀ IeìkeÀe®es 1) Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ Je 2) jemee³eefvekeÀ IeìkeÀ Demes oesve
GHeieì He[leele. 1) nJeeceeve, 2) ce=oe, 3) Òeeke=ÀeflekeÀ De[LeUs, pewefJekeÀ IeìkeÀ 1) GlHeeokeÀ, 2)
ûeenkeÀ/Ye#ekeÀ, 1) ÒeeLeefcekeÀ Ye#ekeÀ, 2) efÜleer³ekeÀ Ye#ekeÀ, 3) le=leer³ekeÀ Ye#ekeÀ, HeefjmebmLes®³ee
keÀe³e&mebyebOeer 1) DeVe Meb=Keuee, 2) Tpee&ÒeJeen ³eeb®ee GuuesKe keÀjlee ³eslees.
efvemeiee&ceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee HeefjmebmLee efometve ³esleele. 1) pebieue HeefjmebmLee, 2) ieJeleeU
HeefjmebmLee, 3) JeeUJebìer HeefjmebmLee, 4) peueer³e HeefjmebmLee pewefJekeÀ efJeefJeOelee ns SkeÀe HeefjHetCe& me#ece
meg¢{ He³ee&JejCee®eer ue#eCes Deensle. pewefJekeÀ efJeefJeOeles®ee veeMe nesle Deens. 1 )cegu³emLeevee®ee veeMe,
2) veJeerve peerJepeeleeR®ee Deble&YeeJe, 3) DeefleefjkeÌle ÒeceeCeele Jeemej keÀjCes, 4) Òeot
efJeefJeOeles®es mebJeOe&ve keÀjC³eemeeþer l³eeJej keÀener Ghee³e ³eespevee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. p³eecegUs leer
mebHeoe veeMe HeeJeCee j veener. DeMeer Meeéele mebJeOeve Òeef¬eÀ³ee meJe&$e DeJeuebyeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
4.6 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve
1) HeefjmebmLee cnCepes keÀe³e? HeefjmebmLes®eer mebj®evee mHeä keÀje.
2) HeefjmebmLes®es keÀe³e& Je ÒekeÀej efJeMeo keÀje.
3)pewefJekeÀ efJeefJeOelee cnCepes keÀe³e? meefJemlej mHeä keÀje.
4) pewefJekeÀ efJeefJeOeles®³ee veeMee®eer keÀejCes efJeMeo keÀje.
5) ceeveJee®³ee DeefmlelJeemeeþer pewJe efJeefJeOeles®es cenÊJe keÀe³e Deens?
6) pewJe efJeefJeOeles®es mebJeOe&ve keÀe keÀje Jes les meebietve l³eeJejerue Ghee³e meebiee.
7) efìHee efuene.
1) HeefjefmLeerkeÀer³e, 2) pewefJekeÀ IeìkeÀ, 3) DepewefJekeÀ IeìkeÀ, 4) HeefjmebmLes®es keÀe³e&, 5) pewJe
efJeefJeOeles®es mebj#eCe, 6) HeefjmebmLes®es ÒekeÀej, 7) pewefJekeÀ efJeefJeOeles®es cenÊJe.
munotes.in
79
IeìkeÀ -5
He³ee&JejCee®ee Nneme Je mebJeOe&ve
(ENVIROMENTAL DEGRADATION &
SUSTAINBLE)
Heeþe®eer j®evee :
5.0 GefÎäîes
5.1 ÒeemleeefJekeÀ
5.2 He³ee&JejCee®ee Nneme
5.3 meeOevemebHeÊeer®es mebJeOe&ve
5.4 Yeejleeleerue He³ee& JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve
5.5 meejebMe
5.6 efJeÐeeHeerþmlejer³e He´Mve
5.0 GefÎäîes
He³ee&JejCee®es mJeªHe Je J³eeHleer mHeä keÀjlee ³esF&ue.
He³ee&JejCee®³ee Nnemee®es keÀejCes DeY³eemelee ³esleerue.
ceeveJee®³ee veeiejerkeÀjCeecegUs He³ee&JejCee®e e Nneme keÀmee neslees les mHeä nesF&ue.
meeOevemebHeÊeer®es mebJeOe&ve keÀe keÀjeJes les DeY³eemelee ³esleerue.
Yeejleeleerue He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve Heenlee ³esF&ue.
5.1 ÒeemleeefJekeÀ
He=LJeer ner ceeveJe Je ceeveJesÊej ÒeeC³ee®es efveJeememLeeve Deens. lemes®e JevemHeleer®es meg×e efveJeeme
mLeeve Deens. ceeveJe, ceeveJesÊej ÒeeCeer Je JevemHeleer ³eeb®ee HejmHej mebyebOe DeHeefjne³e& Deens. Hejbleg ceeveJe
ne ÒeeCeer yegef×ÒeOeeve Demeu³eecegUs lees ceve ceevesue lemee Jeeielees. ³ee efleIeeleerue DemeceleesueecegUs ceesþîee
ÒeceeCeeJej He³ee&JejCe veä nesle ®eeueues Deens. He=LJeerleueeJej mepeerJeme=äerle ceeveJeÒeeCeer ne meJee&le
lejyespe Je yeg×erceeve Demetve l³eeves DeeHeu³ee meYeesJeleeue®³ee He³ee&JejCee®ee ceesþîee keÀuHe keÀlesves GHe³eesie
keÀªve Iesleuee Deens. efvemeiee&le GHeueyOe nesCeeN³ee efJeefJeOe Jemlegb®ee JeeHej keÀªve ceeveJeeves DeeHeu³ee
DeVe, Jemle, efveJeeje ³ee cetueYetle iejpee YeeieefJeu³ee Deensle. He³ee&JejCeele ceeveJee®³ee meYeesJeleerner
Demeuesu³e e meJe& yeeyeeR®ee Goe. pebieues, veÐee, peceerve, HeJe&le, HeeCeer, mecegê, Fceejleer, jmles, Jeml³ee
Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. cetueYetle iejpee meJe&$e meejK³ee Demeu³eelejer He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ meeOeves
cee$e meJe&$e meejKes veenerle. Òeeke =ÀleerkeÀ IeìkeÀe FlekesÀ®e meebmke=ÀleerkeÀ IeìkeÀ efJeHegue ÒeceeCeelemunotes.in
80
Dee{Uleele. Deeefo ceeveJeeHeemetve ³eb$e ³egiee®³ee ceeveJeeHe³e¥le iejpee Je ceeieC³eeb®³ee Hetle&lesmeeþer ceeveJeer
He³ee&JejCeele DeJ³eenle Oe[He[ megª Deens. He³ee&JejCeeleerue p³ee HeoeL³ee¥®ee DeLeJee Jemletb®ee JeeHej
ceeveJeeÜejs kesÀuee peelees l³eeme ‘meeOevemebHeoe ’Demes cnCeleele.
DeewÐeesefiekeÀjCe keÀeUe®eer iejpe Deens. HeCe DeewÐeesefiekeÀjCee®³ee Jee{l³ee HemeeN³eecegUs vewmeefie&keÀ
pebieuemebHeÊeer®es Deleesveele vegkeÀmeeve nesle Deens. l³eecegUs ojJe
efJeYeeieeleerue [e@. Jeeuìj HeÀvee¥ef[me ³eebveer DeeHeu³ee efveye bOeele ³ee efvejer#eCeeJej Yej efouee Deens.
l³eeb®³ee celes pebieue ns GÐeespekeÀebvee Yejcemeeþ veHeÀe efceUJetve osCeejs ®eebieues meeOeve Deens.
pebieuelees[ercegUs peceerve JevemHeleernerve nesTve efveªlHeeokeÀ yeveles, l³eeme JeeUJebìerkeÀjCe Demes
cnCeleele.
5.2 He³ee&JejCee®ee Nneme
Deesefjmeeleerue keÀeieo efiejC³eele oj ìveeme 1982 -83 ceO³es Hee®eMes ªHe³es Fleke̳ee keÀceer
eEkeÀceleerle yeebyet efouee iesuee lej ceO³e ÒeosMeeleerue keÀeieo efiejC³eele 1983 -84 ceO³es 450 ª ntve
keÀceer ojeves e fouee iesuee. lemes®e Deesefjmeeleerue DeewÐeesefiekeÀ keÀejKeev³eele SkeÀe Je
GoenjCeeoeKeue cnìues Deens. ³eecegUs pebieueebJ ejerue Dee¬eÀceCe Jee{le Deens lemes®e JeveerkeÀjCeeueener
HeÀejmes GÊespeve efoues peele vemeu³eecegUs Yeejleeleerue pebieueebvee Keje OeeskeÀe DeewÐeesefiekeÀjCeeHeemetve®e
efvecee&Ce Peeuee Deens.
Yeejleeleerue GÊej ÒeosMeeleerue ie{Jeeue #es$eele Sket ÀCe 22 ÒekeÀuHeebHewkeÀer 1) ìsnjer -
YeieerjLeer, 2) GefÊe³eemet -DeuekeÀveboe, 3) keÀesjueer Yesue öiebiee ns leerve ÒekeÀuHe cnCepes He³ee&JejCeer³e
mecem³eebvee Deeceb$eCe®e Deens. OejCes YeewieesefuekeÀ ¢äîee 40 Je
Demlebiele nesleerue Je ne SkeÀ efveceMegukeÀ ÒeosMe le³eej nesF&ue Je ³esleerue efJemleej Jee{tve 30 -40 Je
Deelee®e veenermes Peeues Deensle. Menjele lemes®e ûeeceerCe Yeeieele ceveg<³eefveefce&le l³eep³e HeoeLe&, IeeCe,
cewuee, meeb[HeeCeer lemes®e GÐeesieOebos, keÀejeKeev³ee bceOetve efvejefvejeȳee Òeef¬eÀ³eebHeesìer efvecee&Ce nesCeejs
YeeweflekeÀ Je jemee³eefvekeÀ l³eep³e HeoeLe& efkeÀjCeeslmeejer HeoeL³ee&®es keÀCe ³eeb®es GlmeejCe nesles. ns HeoeLe&
MesJeìer mees³eermkeÀjjerl³ee veÐee eEkeÀJee mecegêeceO³es mees[tve efoue s peeleele. DeHeêJ³eebveer ³egkeÌle Demes HeeCeer
ceeveJeer JeeHejeme yeeOekeÀ lej þjles®e HeCe l³eecegUs ceeveJesÊej mepeerJeeb®³ee DeefmlelJeeuee OeeskeÀe efvecee&Ce
neslees. MesleerJ³eJemee³eele efHekeÀemeeþer JeeHejuesueer pebletveeMekesÀ, keÀerìkeÀve eMekesÀ, jemee³eefvekeÀ efceÞeCes
efJeefJeOe ceeiee¥veer mejles MesJeìer mecegêeuee ³esTve efceUleele Je HeeC³ee®es Òeot
ÒeJesMe neslees. HeeJem eecegUs peefceveerJejerue ceeveJeefveefce&leer DeHeêJ³es, efJe
peuepeerJeeb®³ee HeefjmebmLee [UceUerle nesleele. keÀe ner JevemHeleer Òeot
81
5.2.1 He³ee&JejCee®ee Nnemee®eer keÀejCes :
1) DeecueHepe&v³e Je yeeUJebìerkeÀjCe : keÀejKeev³eele Deee fCe Deewef
ve$eJee³etner yeensj He[leele. HeeJemee®³ee HeeC³eele les efcemeUleele DeeefCe l³eeHeemetve ie bOekeÀecue DeeefCe
ve$eeU le³eej neslees Je Deecue³egkeÌle HeeTme He[lees. HeeJemee®³ee HeeC³eeyejesyej ner Deecues Keeueer ³esleele.
³ee Deecueeb®eer peefceveerleu³ee Hees
Deecue³egkeÌle HeeJemeecegUs Pee[eb®eer Heeves ceesþîee ÒeceeCeeJej ieUleele DeeefCe l³eeb®eer Jee{
Kegbìles. ceO³e ³egjesHeeleerue DeveskeÀ pebieues ³ee Deecue³egkeÌle HeeJemeeves veä Peeueer. keÀener JevemHeleer cee$e
Deecue³egk eÌle HeeJemeeves HeÀesHeÀeJeleele. l³eecegUs meblegueve efyeIe[les. DeMee ³ee Deecue³egkeÌle HeeJemee®eer
HejosMeelener efve³ee&le nesles. Goe. efye´ìveceO³es keÀesUmee®es GlHeeove KetHe Demeu³eeves lesLes keÀesUmeeJej
®eeueCeejer Deewef
osMeele DeecueHepe&v³e He[lees.
Deecue³egkeÌle HeeJemeecegU s mebyebOe peieYej®³ee pebieueebJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. l³eecegUs
nesCeejs Fceejleer ueekeÀ[e®es vegkeÀmeeve ns DeypeeJeOeer [e@ueme&®³ee Iejele peeF&ue. ’Jeu[& Jee@³e
Fefvmììîetì’ ³ee peeieeflekeÀ mleje®³ee mebmLesves kesÀuesu³ee DeY³eemeele n e Oeeske̳ee®ee FMeeje osC³eele
Deeuee Demetve pebieuee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer Òeot
Yeeieele peJeUpeJeU 90 ueeKe SkeÀj pebieuee®es nJesleerue Òeot
Hepe&v³eecegUs pebieues veenerMeer nesle Demeu³eeves JeeUJebìerkeÀjCe Jee{C³eeme ceole nesles Deens.
2) mejesJeje®eer Meg
Dev³eeflejskeÀecegUs mejesJejs veä nesC³ee®³ee ceeiee&Jej Deensle. efJekeÀefmele jeä^eble mejesJejs veä nesC³ee®es
DeecueHepe&v³e ns osKeerue SkeÀ cenÊJee®es keÀejCe Deens. DeeleeHe³e¥le peieeleerue 50 npeej ueneve ceesþer
mejesJejs veä Peeueer Deensle eEkeÀJee keÀener veä nesC³ee®³ee ceeiee&Jej Deensle. Yeejleele mejesJejebveer megceejs
2 ueeKe nskeÌìj #es$e J³eeHeues Deens. Yeejleele efveueefiejer ìskeÀ[îeeb®³ee Heefjmejeleerue keÀes[eF& ke@Àvee@ue
DeeefCe YegkesÀìea ner m ejseJejs JeieUlee mecegêmeHeeìerHeemetve 2000 ceerìme&Hes#ee peemle Gb®eerJejerue
mejesJejebvee DeefmlelJee®ee OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens.
3) pebieuelees[ : FbOeve, GlHeeoves, JevemebkeÀueve, Jeemletefveefce&leer DeMee efJeefJeOe keÀejCeebmeeþe r peieYej
pebieuelees[ nesle Demeles. ner pebieuelees[ peiee®³ee yeN³ee®e Yeeieele, efJeMes
keÀCe megìs nesl eele. pebieues cnCepes ce=os®es Dee®íeove Demeles Je les®e keÀe{tve ìekeÀu³eeme HeeCeer peefceveerle
cegª MekeÀle veener. peueJeenvee®es ÒeceeCe Jee{les. He³ee&³eeves peefceveer®eer OetHe Jesieeves nesles. pebieue lees[ercegUs
Hegje®es ÒeceeCe Jee{les. Heg je®³ee HeeC³eeuee ÒeefleyebOe nesle veener Je yesHeÀece peueÒeJeenecegUs ce=oeOegHes®eener Jesie
Jee{lees.munotes.in
82
meO³ee He=LJeerJej megceejs 33 ìkeÌkesÀ Yet#es$e pebieueebveer J³eeHeues Deens. leLeeefHe pebieueeb®es
He=LJeerJejerue efJelejCe DeefleMe³e efJe
[e³eöDee@keÌmeeF[ Je Dee@efkeÌmepeve ³eeb®es ³eesi³e ÒeceeCe jeKeues peeles. keÀejCe ceev eJeeves G®íJeemeeJeeìs
yeensj mees[uesuee keÀeye&ve -[e³e-Dee@keÌmeeF[ Jee³et JevemHeleer DeeHeu³ee HeeveeJeeìs Mees
yeensj mees[lees DeeefCe ner ef¬eÀ³ee melele ®eeuet jenles. cee$e ceeveJe ³ee JevemHeleeR®eer ceesþîee ÒeceeCeele lees[
keÀjerle Deens. l³eecegUs JeeleeJejCeeleerue ÒeeCeJee³et®es ÒeceeCe Ieìtve keÀeye&ve -[e³e-Dee@keÌmeeF[®es ÒeceeCe
Jee{le Deens. efMeJee ³e ³ee pebieuelees[erme ueeskeÀmebK³ee Jee{ner eflelekeÀer®e peyeeyeoej Deens. keÀejCe ceeveJe
mJele:meeþer pebieuelees[ keÀªve lesLes DeeHeu³ee GojefveJee&nemeeþer Mesleer keÀjle Deens. Jee{l³ee
ueeskeÀmebK³ee iejpesmeeþer pebieuelees[ keÀªve pebieueeKeeu e®eer peceerve MesleerKeeueer DeeCeerle Deens. Jee{leer
ueeskeÀmebK³ee cnCepes, Jee{leer Iejs, Jee{les ueekeÀ[eb®es FbOeve, Jee{les HeÀefve&®ej, DeVe, Oeeiee, Deew
Peeues Demetve l³ee®es ÒeecegK³eeves HeÀefve&®ej GÐeesie, penepeyeebOeCeer Je yeebOekeÀece J³eJemee³eeceO³es ceesþîee
ÒeceeCeeJej ueekeÀ[eme ceeieCeer Demeuesueer Dee{Ules. ³eemeeþer Jee{leer pebieuelees[ DeHeefjne³e& yeveles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-pebieuelees[er®es HeefjCeece mHeä keÀje.
4) ke=Àef
lemelemeer pebieueeb®eer lees[ keÀªve ceeveJeeves pebieuemebHeoebvee ke=Àef
Mesleer®³ee efJekeÀemeele ÒesjkeÀ þjueer. ³eeletve®e ke=Àef
JewefMeäîeHetCe& Demeles. ceeveJeeves yegef×ceÊes®³ee meeceL³ee¥Jej vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®³ee cetueYetle ¢M³eeb®³ee
efJe®eejeu ee HeÀej cenÊJe ve oslee GlHeeove Jee{ermeeþer jemee³eefvekeÀ Keles, pebletveeMekesÀ, efkeÀìkeÀveeMekesÀ,
peueeEme®eve ³eeb®ee cegkeÌleHeCes JeeHej megª kesÀuee. ner meJe& GlHeeove -ÒeJele&keÀ -meeOeves JeeHejleevee
Meem$eer³e ceevekeÀeb®³ee ce³ee&oe (Scie ntific Permissible Limit) cee$e Deesueeb[u³ee iesu³ee.munotes.in
83
³eeuee De%eeve, ueesYe, HejbHeje, mJeeLe& ³eebleerue keÀesCeleerner keÀejCes Demeleerue. MesleerefJe
meJe&otj ue#eele ³esT ueeieuesues Deensle. peiee®³ee efJeefJeOe Yeeieeleerue Mesleer Keeue®es #es$e GÊejesÊej
Jee{le Demeu³eeves YetmebHeos®ee Demeblegefuele JeeHej ner He³ee&JejCeer³e mecem³ee Jee{le Deens.
MesleercegUs YetefceGHe³eespeveele PeHeeìîeeves nesCee js yeoue He³ee&JejCeeme Je HeefjmebmLeebvee IeelekeÀ
þjle Deensle. Goe. vewmeefie&keÀ JevemHeleer eEkeÀJee DejC³eebKeeueer DemeCeejs #es$e Meem$eer³e¢äîee keÀceerle
keÀceer 33 ìkeÌkesÀ (eEkeÀJee 1/3) Demee³euee nJes. Deepe peiee®³ee HeÀej®e Lees[îee Yeeiee le ns ÒeceeCe
Dee{Ules. Yeejleele lej HeÀkeÌle 7 ìkeÌkesÀ®e peceerve DejC³eeKeeueer jeefnueer Deens. pebieueeb®eer lees[
keÀªve lesLes Mesleer®ee efJemleej Jee{le Deens. Mesleer®³ee efJeUK³eeves ieJeleeU ÒeosMe, DejC³es De¢M³e Peeueer
Deensle. Mesleerle Ke leeb®ee JeeHej meblegefuele ve kesÀu³eecegUs peefceveer®³ee iegCeJeÊesJej efJeHejerle HeefjCeece Peeues
l³eecegUs Keleeb®ee DeeflejskeÀer JeeHej ce=os®³ee Lejele mee®etve jemee³eefvekeÀ Je YeeweflekeÀ mebIeìve efyeIe[les.
HeeCeer Je Hees
MeskeÀ[es Je
mees[u³eeme Deefle®ejeF&cegUs ce=oeOetHesuee JeeJe efceUlees.
5) DeeflepeueeEme®eve : Mesleerleerue efHekeÀebvee HeeC³ee®eer iejpe YeeieJeC³eemeeþber He=ÿer³e Je YetieefYe&³e
peuee®ee JeeHej kesÀuee peelees. leLeeefHe efHek eÀe®³ee iejpesHes#ee yeN³ee®eJesUe DeefleefjkeÌle HeeCeer efoues iesu³eeme
l³eeuee DeeflepeueeEme®eve cnCeleele. DeeflepeueeEme®eveecegUs ce=os®eer peueOeejCeeMekeÌleer mebHe=keÌle nesles.
HeefjCeeceer eEme®ele HeeC³ee®es yee
DemeCeeN³ee MeslekeÀN³eeuee ne DeefOeYeej HejJe[le veener. ³ee mecem³es®es cetU keÀejCe ceeveJeer nueiepeeaHeCee
ns®e Deens. ³eemeeþer Òel³eskeÀ efHekeÀeb®eer HeeC³ee®eer HeefjefmLeleerkeÀ iejpe DeesUKetve®e iejpesÒeceeCes ³eesi³e
ÒeceeCeele HeeCeer HegjJeues Heeefnpes. YeejleemeejK³ee ke=Àef
iejpes®es Deens.
6) jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee JeeHej : nefjle¬eÀebleerleerue ÒeYeeJeecegUs GlHeeoveJee{ermeeþer jemee³eefvekeÀ
Keleeb®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀuee peelees. ³eeceO³es Heesì@Me, Deceesefve³ece meuHesÀì eEkeÀJee ³egefj³ee,
vee³eì^espeve³egkeÌle Keleeb®ee meceeJesMe neslees. DeMee Keleeb®³ee DeefleefjkeÌle JeeHeje®esner og
peeleele. HeCe l³eeb®es oj SkeÀjer GlHeeove GÊejesÊej Ieìle peeles. DeeefMe³eeF& jeä^ele 1975 -77 ³eemunotes.in
84
ojc³eeve jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee Jeeef
ceuecet$e ³eecegUs MesleerJej efJeHeefjle HeefjCeece nesle veener. keÀejCe ner vewmeefie&keÀ Keles J³eJeefmLele ûenCe
keÀjC³ee®eer efHekeÀeb®eer #ecelee vewmeefie&keÀ lelJeeJej DeeOeejuesueer Demeles.
7) peblegveeMekesÀ Je keÀerìkeÀveeMekeÀeb®ee JeeHej : MesleerGlHeeoves Jee{JeC³eemeeþer DeeOegefvekeÀ Mesleerle
peblegveeMekesÀ Je keÀerìkeÀveeMekeÀeb®ee ÒeceeCeeyeensj Je eHej kesÀuee peelees. ner efJe
YeejleemeejK³ee osMeele cee$e jemee³eefvekeÀ Keleebyejesyej®e peblegveeMekesÀ Je keÀerìkeÀveeMekesÀ ³eeb®ee Jee{lee
KeHe ue#eele Ieslee ke=Àef
He´Mve-ke=Àef
efyeveJeemee®es Jee³eg, vee³eì^espeve / Dee@keÌmeeF&[, ne³e[^eskeÀeye&ve, meuHeÀj[e@³e Dee@keÌmeeF[, efMemes F.
IeelekeÀ êJ³es JesieJesieUs GÐeesieOebos, Tpee&GlHeeokeÀ keWÀês, jemee³eefvekeÀ keÀejKeeves, jml³eeJejerue
JeenlegkeÀ, DeeefCJekeÀ keWÀês Fl³eeo erÜeje nJesle mees[ueer peeleele Je l³eecegUs nJee Òeogef
peerJeeMce FbOevee®ee JeeHej Jee{uee DeeefCe Òeog
SO2 ns efJe
efMemes ³e ebmeejKeer efJe
ÒekeÀej®es Dee@keÌmeeF[me JeeleeJejCeele ÒeJesMe keÀjleele. ner ogef
keÀCeele efJe
85
MJemeveeÜejs Mejerjele ÒeefJeä nesleele l³eecegUs MJemeve, yee
ogye&uelee ³eebmeejKes ogOe&j Deepeej nesT MekeÀleele, ns peieeleu³ee GÐeesieÒeOeeve MenjeceOeu³ee
meJex#eCeevegmeej efme× Peeues Deens. keÀejKeev³eeb®³ee Òeef¬eÀ³eebceO³es iebOekeÀ Je l³ee®eer meb³egies ceesþîee
ÒeceeCeeJej yeensj mees[ueer peeleele. ³ee efJe
keÀejKe ev³eeb®³ee Òeog
Peeueer. keÀejKeev³eeb®³ee Jee{eryejesyej®e Me njeb®eer Deefveye¥Oe Jee{ nesles. HeefjCeeceer Jeenveeb®ee JeeHej
DeeJeM³ekeÀ þjlees. mJe³eb®eefuele Jeenveeb®³ee Jee{l³ee mebK³escegUs nJes®³ee Òeog
GoenjCeeLe&, Yeejleele cegbyeF&, efouueer, keÀuekeÀÊee, HegCes, yebieueesj, ceêeme ³ee DeewÐeesefiekeÀ
HeeleUer Jesieeves Jee{le Deens. ‘Enviortech 1984’ ®³ee HeenCeervegmeej cegbyeF& ns Yeejl eeleerue meJee&le
peemle Òeotef
MJemevee®³ee jesieebcegUs 1980 meeueer oj ueeKe ueeskeÀmebK³esleerue 110 J³ekeÌleer ce=l³egcegKeer He[u³ee,HeCe
1986 meeueeHe³e¥le ns®e ÒeceeCe 122 J³ekeÌleerHe³e¥le Jee{ues. Jee{l³ee Òeot
cegbyeF&le ®eWyegj peJeUerue efnbogmLeeve Je Yeejle Hesì^esefue³ece ³ee oesve lesue Meg×erkeÀjCe
keÀejKeev³eebcegUs nJee ceesþîee ÒeceeCeeJej ogef
nJesleerue vewefì^keÀ Dee@keÌmeeF&[ HewkeÀer 70… ìeìe FueseqkeÌì^keÀ kebÀHeveerletve mees[ues peeles. l³ee®e ÒeceeCes
®eWyegj®³ee®e Kele kebÀHev³eecegUsner Òeot
nesleele Je DeHeIeelee®³ee JesUerner efJe
Demee jemee³eefvekeÀ GÐeesieeleerue ceesþe DeHeIeele Peeuee. megceejs 80,000 HeeQ[ SJe{s efceefLeue Dee³emees
mee³evesì ( MIC) nsDeefleMe³e efJe
Leebyeu³eecegUs ce=l³eg, DebOelJe, DeHebielJe lemes®e HegÀHeÌHeg Àmee®³ee keÀe³ee&uee yeeOee efvecee&Ce keÀjCeejs Deefjä
YeesieeJes ueeieues. lemes®e ceO³eJeleea ®esleemebmLee ³ee efJe
86
veblej®³ee SkeÀ oesve Je
otef
Jee³etb®³ee ÒemejCeecegUs DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele GÊej Oe´gJeeJej DeesPeesve Jee³eg®³ee GHe³egkeÌle Lejeuee ceesþs
efíê He[ues Deens. lemes®e JeeleeJejCeeleerue keÀeye&ve -[e³e-Dee@keÌmeeF[®es ÒeceeCe Jee{efJeC³ee®es
keÀejKeeveoejer ns cenÊ Jee®es keÀejCe Deens. l³eecegUs He=LJeerJej ³esCeejer meewjTpee& keÀeye&ve keÀCeebceO³es
meeþJeueer peeles Je nefjleie=n lelJeevegmeej efle®es Tlmepe&ve ve Peeu³eecegUs He=LJeer®es leeHeceeve Jee{C³ee®eer
Òeef¬eÀ³ee Jesieeves nesle Demeles. Lees[ke̳eele p eieeleerue DeewÐeesefiekeÀjCee®ee Jee{lee keÀuee ne He³ee&JejCee®³ee
SketÀCe ÒeJe=Êeerme Del³eble DeHee³ekeÀejkeÀ Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs He³ee&JejCee®ee Nneme keÀmee neslees, mHeä keÀje.
5.2.2 veeiejerkeÀjCeecegUs He³ee&JejCee®ee Nneme
veeiejerkeÀjCe keÀesCel³eener #es$eeleues Demees, l³ee®ee HeefjCeece He³ee&JejCeeJej iegCeJeÊes®ee #e³e
keÀjC³eele efveef½eleHeCes neslees. ³eemeeþer veeiejerkeÀjCee®³ee Heg{erue mecem³ee ue#eele Ieslee ³esle erue.
1) efveJeeme mecem³ee : DeHegjs GlHeVe Demeu³eecegUs ³ee ieìeleerue J³ekeÌleer DeeJeM³ekeÀ lees Hewmee Ke®e&
keÀªve Yee[îee®eer Jee mJele:®eer peeiee IesT MekeÀle veenerle, l³eecegUs ner ceb[Uer yeskeÀe³eosMeerj Jeml³ee
efvecee&Ce keÀj leele. keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer mees³e vemeuesueer keÀ®®³ee ÒekeÀej®eer Iejs yeebOeleele. meb[eme,
vneCeerIej, yebo ieìejs Je Del³eeJeM³ekeÀ megKemees³eeRHeemetve les otj jenleele Je l³eecegUs ieefue®í Jemleer Je
yeskeÀe³eosMeerj Iejeb®ee ÒeMve efvecee&C e neslees.
2) HeeCeer mecem³ee : Yeejlee®³ee jepeOeeveerleerue 200 oMeue#e efueìme&d SJe{er IeeCe jespe ³ecegvee
veoerle efJeveeÒeef¬eÀ³ee mees[ueer peeles. meO³ee ³ecegvee ner peieeleerue Deefleotef
DeefmlelJeele Demeleele Je l³eele ner IeeCeer®eer Yej He[les. WHO®³ee efMeHeÀejmeervegmeej efHeC³ee®es HeeCeer ³ee
peerJeeCetbHeemetve HetCe&le: cegke Ìle Demeues Heeefnpes. efouueer Menj mees[leevee ³ecegves®³ee HeeC³eele Òeleer 100
efceueeruee 24 oMeue#e keÀe@ueerHeÀe@ce& peerJeeCet efcemeUuesues Demeleele. ³eecegUs keÀeJeerU, ef[mebsì^er meejKes
iebYeerj Deepeej nesT MekeÀleele. Yeejleeleu³ee 3000 Men jebHewkeÀer kesÀJeU 7 ìkeÌkesÀ Menjele®e Iejiegleermunotes.in
87
meeb[HeeCeer Òeef¬eÀ³ee keÀªve veÐeeble mees[ues peeles. Gjuesu³ee 93 ìkeÌkesÀ Menjebleues meeb[HeeCeer SkeÀlej
veÐee eEkeÀJee Lesì mecegêele mees[ues peeles. iebies®es HeeCeer GHemeCeeN³ee 132 DeewÐeesef iekeÀ ÒekeÀuHeeHewkeÀer
kesÀJeU 12 ÒekeÀuHeeÜejs Òeotef
Je
3) keÀ®eje mecem³ee : Menjeleerue keÀ®eN³eeb®es Òeot
jesiekeÀejkeÀ peerJepeblegb®³ee Jee{er®eer Deeiejs yevelee le. HeefjCeeceer MenjJeeefme³eeb®es SketÀCe Deejesi³ee®e
Oeeske̳eele ³esles. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®eer Tpee& iejpener Jee{leer Demeles. Jeenves, Iejiegleer meeOeves,
keÀejKeeves, efoJeeyeÊeer ³eebmeeþer Tpex®ee Òe®eb[ JeeHej neslees. Tpee& cnCetve Heejb HeefjkeÀ Tpee&meeOeveeb®ee
JeeHej Jee{u³eeves Òeot
peieeleerue veeiejer He³ee&JejCe iebYeerjHeCes otef
cewueeHeeCeer ³eeb®e efJeunsJeeì veerì ve ueeieu³eeves nJes®es Je HeeC³ee®es otef
ceesþîee Òece eCeeJej Òeot
Deensle. efHeC³ee®³ee HeeC³ee®³ee iejpee YeeieefJeCe s MeemekeÀer³e mlejeJej keÀþerCe Peeues Deens, lej pes HeeCeer
efceUles les ner mJe®í Demesue HeCe Meg× cee$e vemeles.
5) JeenletkeÀ mecem³ee : ieeJeekeÀ[tve MenjekeÀ[s ³esCeeN³ee ueeskeÀeb®³ee Deefve³ebef$ele ÒeJeenecegUs
JeenlegkeÀerJej KetHe leeCe He[lees. yeskeÀe³eosMeerj PeesHe[îee DeveskeÀ þerkeÀeCeer yeebOeu³ee peeleele, l³eecegUs
JeenlegkeÀeruee De[LeUe ³eslees. Jeenveeb®³ee mebK³esle yesmegceej Jee{ nesle Deens.
6) Òeot
leeHeceeveele De®eevekeÀ nesCeejs ®e{ -Gleej, ocee Je De@uepeea ³ee ªiCeeb®³ee mebK³esle ue#eCeer³e Jee{.
7) Deejesi³e mecem³ee : p³ee yeskeÀe³eosMeerj Jeml³ee efvecee&Ce nesleele, lesLes cetueYetle mees³eeR®ee DeYeeJe
Demelees. l³eecegUs meeb[HeeCeer, cewuee Je Flej ote f
ueQefiekeÀ jesie, cenejesie, #e³e F. jesieeb®es Hecee&Ce Jee{les; keÀene r jesie mebmeie&pev³e Demeleele, l³eecegUs
Menjeleerue ueeskeÀeb®es Deejesi³e Oeeske̳eele ³esles.munotes.in
88
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-veeiejerkeÀjCeecegUs He³ee&JejCee®ee Nneme keÀmee neslees, mHeä keÀje.
5.2.3 He³ee&JejCe Nnemee®es HeefjCeece :
He³ee&JejCee®ee Nneme vewmeefie&keÀ efkebÀJee ceeveJeer keÀejCeebcegUs neslees. He³ee&JejCe Nnemee®ee
He³ee&JejCeeJej He³ee&³eeves ueeskeÀebJej ceesþîee ÒeceeCeeJej neveerkeÀejkeÀ HeefjCeece nesleele. les HeefjCeece
Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ : 20J³ee MelekeÀeHeemetve He=LJeer®³ee leeHeceeveele meelel³eeves Jee{ nesle
Deens. keÀeye&ve -[e³e-Dee@keÌmeeF[, vee³eìs^ìme, efceLesve, keÌueesjesHeÌu³egjeskeÀeye&vme, DeesPeesve DeeefCe nJesleerue
HeeC³ee®es yee
³ee leeHeceeveele Jee{ Peeu³eecegUs DeveskeÀ mebke Àìebvee DeeHeCeeme leeW[ ÐeeJes ueeieCeej Deens. Òeot
2) Deecue Hepe&v³e : nJesle ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀeye&ve, Dee@keÌmeeF[, iebOekeÀ, keÌueesjerve Jee³et Je
vee³eì^espeve efcemeUleele. HeeC³eele efcemeUtve l³eeb®eer Deecues le³eej nesleele Je l³eecegUs pees HeeTme He[lees
l³eeme Deecue Hepe&v³e cnCeleele. ³ee®ee HeefjCeece JevemHeleer, ÒeeCeer Je JemlegefMeuHeeJej neslees. Deecue³egkeÌle
HeeJemeecegUs JevemHeleeR®eer Heeves ieUleele Je Jee{ Kegbìles. lemes®e DeecueHepe&v³eecegUs pebieues veä nesTve
JeeUJebìerkeÀjCe ceesþîee ÒeceeCeeJej nesles. leueeJe Je mejesJejeleerue celm³epeerJeve Oeeske̳eele ³esles.
DeecueHepe&v³eecegUs Fceejleer®eer yeebOekeÀeces ³eeb®es efJeoejCe nesC³eeme ceole nesles. efHeC³ee®es He eCeer
Deecue³egkeÌle Peeu³eeme MJemevee®es Je Heesìe®es efJekeÀej nesleele. lemes®e mJeer[ve Meem$e%eeb®³ee celes
jkeÌlee®ee keÀke&Àjesiener ³eecegUs neslees.
3) DeesPeesve®ee #e³e : DeesPeesve ne Dee@efkeÌmepeveHeemetve efvecee&Ce nesCeeje Jee³et JeeleeJ ejCee®³ee efmLeleebJej
Lejele Dee{Ulees. ne Jee³et met³ee&Heemetve YetHe=ÿekeÀ[s ³esCeejs Deuì^eJne@³euesì meejKes De¢M³e efkeÀjCe
De[Jelees. ns efveueefkeÀjCe KetHe efJeOJebmekeÀ Demeleele. ³eecegUs He=LJeerJejerue peerJeme=äer leemeeYejele
veenerMeer nes F&ue. cnCetve DeesPeesve®³ee Lejeme He=LJeer®es mebj#eCe keÀJe®e cnCeleele. ³ee Jee³et®ee Lej
mecegêmeHeeìerJej 12 les 35 efkeÀ.ceer. ojc³eeve Dee{Ulees. Jee{l³ee Òeot
ceesþîeeÒekeÀej®es mebkeÀì ³ee IeìkeÀecegUs ³esT MekeÀles.munotes.in
89
4) JeeUJebìerkeÀjCe : Deefle ueeieJe[, pebieuelees[, Deefle ®ejeF&, GÐeesieebvee peeiee GHeueyOe keÀªve
osCes Je Mesleeruee ÒeceeCeeHes#ee peemle HeeCeer osCes Fl³eeoer keÀejCeebcegUs JeeUJebìerkeÀjCe nesles.
JeeUJebìerkeÀjCeecegUs peceerve veeefHekeÀ efkebÀJee efveªlHeeokeÀ yeveles, HeeJemee®es ÒeceeCe keÀceer nesles, peefceveer®eer
OetHe ceesþîeeÒeceeCeeJej nesles, ÒeeC³eeb®ee efveJeeje veä neslees. l³eecegUs ÒeeC³eeb®³ee Òepeeleer veä nesleele.
5) meeiejerpeerJeve : meeiejer peerJeve veä nesles. peieeJej Deefjä Deeues keÀer l³ee®ee HeefjCeece meeiejer
peerJeveeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej neslees. meeiejer Òeot
6) peefceveer®eer OetHe : efvemeiee&uee ce=oe le³eej keÀjC³eeme npeejes Je
Je peefceveer®eer OetHe ³ee keÀejCeevesner peefceveer®ee Nneme neslees. peefceveer®eer Mesleer®³ee ¢äerves GlHeeokeÀ
#ecelee Jee{efJeCes, veJeerve leb$e%eeve efJekeÀmeerle keÀjCes Fl³eeoer ieesäerkeÀ[s ue#e efou³eeme YetmebHeos®es ³eesi³e
J³eJemLeeHeve D eeefCe mebJeOe&ve keÀjCes HeÀe³eosMeerj þjsue.
7) nJee Òeot
neslees. jbie peeCes, jbie keÀeUe He[Ces, Peerpe nesCes Je legkeÀ[s He[Ces Fl³eeoer l³ee®eÒeceeCes nJee Òeot
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-He³ee&JejCe Nnemee®es HeefjCeece meebiee.
5.3 meeOevemebHeÊeer®es mebJeOe&ve –
ueeskeÀmebK³es®eer Jee{ DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ ke´Àebleer®ee He´meej ³eecegUs vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®e
JeeHej yesmegceej Jee{uee. peceerve, HeeCeer, Jeves, Keefvepes FlekesÀ®e keÀe³e nJes®eerner ceeieCeer He´®eb[ He´ceeCeeJej
Jee{ueer. l³eecegUs vewmeefie&keÀ meblegueve keÀesuece[tve He[C³ee®ee OeeskeÀe efv ecee&Ce Peeuee. ns OeeskeÀeoe³ekeÀ Deens
Je l³ee®es HeefjCeece meJee¥vee®e efJeveeMekeÀejer Deensle. vewmeefie&keÀ meeOeve -mebHeÊeer®ee DeefleefjkeÌle JeeHej
kesÀu³eecegUs HeefjmebmLes®³ee GlHeeokeÀlesle Ieì Peeueer Deens Je pewJe -efJeefJeOeleener keÀceer nesle ®eeueueer Deens.munotes.in
90
5.3.1 vewmeefie&keÀ meeOeve -mebHeÊeer®³ee DeefleefjkeÌle JeeHejeme Heg{erue IeìkeÀ peyeeyeoej Deensle.
1)Jesieeves Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee -meO³ee®eer peiee®eer ueeskeÀmebK³ee 7 efyeefue³eveHes#ee peemle Deens Je
leerueeskeÀmebK³ee 1.6 %ojeves Jee{le Deens. ne Jee{er®ee oj ue#eele Ieslee ueeskeÀmebK³ee 40 Je
2)leb$e%eevee®ee efJekeÀeme -leb$e%eevee®³ee efJekeÀemeecegUs ceeveJeer peerJeve Deejeceoe³eer Peeues Deens. HeCe
leb$e%eevee®³ee efJekeÀemeecegUs meeOevemebHeÊeer®³ee JeeHeje®ee Jesie Jee{lees, keÀejCe ceeveJeer MekeÌleerHes#ee ³eb$ee®eer
leekeÀo Je keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee DeveskeÀ HeìeRveer peemle Deens.
3)Jee{lee ®ebieUJeeo -jneCeerceevee®ee opee& Jee{u³eecegUs peieYej ®ebieUJeeo Jee{lees Deens.
mJeleë®eer ceewpecepee, ®ebieU ³eeHeg{s ceeveJeeuee vewmeefie&keÀ IeìkeÀeb®ee nesCeeje veeMe efomesveemee Peeuee
Deens.
4)HeefM®eceel³e mebmke=Àleer®es Deeke´ÀceCe -ìer. Jner Je H e´meejceeO³eceebcegUs HeefM®eceel³e mebmke=Àleer®es
DevegmejCe keÀjC³ee®eer He´Je=Êeer peieYej Jee{le Deens. `JeeHeje Je HesÀketÀve Ðee' ³ee ceveesJe=ÊeercegUs
meeOevemebHeÊeer Jej®ee leeCe Jee{lees³e l³eecegUs keÀ®eN³ee®es {erie peceleele Je He³ee&JejCee® eer DeJeveleer nesles.
5)mejkeÀejer efve³eb$eCee®ee DeYeeJe -peieerleerue meJe& osMeeceO³es SkeÀ Jeeke̳elee vemeu³eecegUs
peieYejeleerue meeOevemebHeÊeer®³ee JeeHejeJej mejkeÀejer efve³eb$eCe veener. J³ekeÌleeriele Je je<ì^er³e HeeleUerJej
He³ee&JejCeefJe
5.3.2 mebJeOe&vee®eer J³eeK³ee –
mebJeOe&ve cnCepes meeOevemebHeÊeer®es mebj#eCe, JeeHeje®es J³eJemLeeHeve Je ³eesi³e JeeHej mebJeOe&veele
DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. mebJeOe&vee®ee HeeþHegjeJee keÀjCeeN³ee ueeskeÀebcegUs Mesleerleerue GlHeeokeÀlee
®eebieueer jneles. Jeveeb®es mebj#eCe nesles. Jev³e He´eC³eebveener mebj#eCe efceUles. ueeskeÀebvee He³e&ìve mLeUebvee
Deevebo GHeYeesielee ³eslees.
meJebOe&ve ( conservation ) ne Meyo oesve ue@ìerve Meyoeb®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve le³eej
Peeuee Deens. ` can' ®ee DeLe& SkeÀ$e DeeefCe ` serve' cnCepes mebj#eCe keÀjCes cnCepes®e
`conservation' cnCepes SkeÀ$e þsJeCes. ne Meyo He´Lece Þeer. efieHeÀes[& efHeve®eesj ³eebveer 1908
ceO³esJeeHejuee. mebJeOe&vee®³ee keÀener cenlJee®³ee J³eeK³ee Heg{erueHe´ceeCes Deensle.
1) pee@ve kesÀves[er ³eeb®³ee celeevegmeej -mebJeOe&ve cnCepes DeeHeu³ee vewmeefi e&keÀ meeOevemebHeÊeer®³ee ³eesi³e
JeeHej, efle®ee DeHeJ³e³e ìeUCes Je DeeHeu³ee meeOeve mebHeÊeer®eer iegCeJeÊee Je GHe³egkeÌlelee Jee{JeCes.
2) Heerìj n@iesì ³eeb®³ee celeevegmeej -mebJeOe&ve cnCepes ³eesi³e JesUer ³eesi³e He´ceeCeelemeeOevemebHeÊeer®³e e
JeeHej, l³eecegUs peemleerle öpeemle GlHeeove DeefOekeÀ ueeskeÀebvee peemle keÀeU efceUle jenerue.
3) S®e. je@efyevemeve ³eeb®³ee celeevegmeej -mbeJeOe&ve cnCepes meeOevemebHeÊeer®ee keÀeUpeerHetJe&keÀ Je ³eesi³e
JeeHej Je yespeyeeyeoej JeeHej Je veeMe ³eeHeemetve meeOevemebHeÊeer®es mebj#eCe .munotes.in
91
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve-mebJeOe&ve cnCepes keÀe³e les meebietve meefJemlej mHe<ì keÀje.
5.3.3 mebJeOe&ve keÀe keÀjeJes?
Deepe®³ee keÀeUele HeefjmebmLes®es meblegueve keÀe³ece jeKeC³eemeeþer mebJeOe&vee®eer efveleeble iejpe
Deens. keÀejCe DeeHeuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je DeeHeuee YeefJe<³ekeÀeU l³eeJej®e DeJeuebyetve Deens. DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeemeeþer meeOevemebHeÊeer®es mebJeOe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens DeeefCe keÀejCes Heg{erue He´ceeCes -
1) Heg{®³ee efHe{îeebvee meeOevemebHeÊeer®³ee meeþe efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer.
2) DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie keÀe³ece jeKeC³eemeeþer.
3) keÀener cenÊJee®³ee meeOevemebHeÊeer®eer ìb®eeF& ìeUC³eemeeþer.
4) He³ee&JejCeer³e meblegueve jeKeCe s Je He³ee&JejCeer³e mecem³eebJej efve³eb$eCe efceUefJeC³eemeeþer
5) meeOevemebHeÊeer®es ³eesi³e He´ceeCeele ueeskeÀeb®³eele JeeìHe nesC³eemeeþer.
5.3.4 mebJeOe&veemeeþer peeieeflekeÀ Ghee³e³eespevee –
18 J³ee MelekeÀeHeemetve 20 J³ee MelekeÀeHe³e¥le Deee fMe³ee, DeeefHe´ÀkeÀe Je oef#eCe DecesefjkeÀe ³ee
osMeeleerue meeOevemebHeÊeer®es Mees
oyeeJeecegUs ³ee osMeeleerue meeOeve mebHeÊeer®ee JeeHej / iewjJeeHej ceesþîeeHe´ceeCeeJej Peeuee l³eecegUs
meeOevemebHeÊeerle Ieì Peeueer Je DeveskeÀ He³ee&JejCeer³e mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee.
meO³ee®eer mebJeOe&vee® eer ®eUJeU meb³egkeÌle mebmLeeveele 1908 meeueer meg© Peeueer. 1930
veblejmeb³egkeÌle mebmLeeveele Jeves, cegêe, Jev³e peerJeve Je vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®³ee mebj#eCeemeeþer DeveskeÀ
mebmLee mLeeHeve Peeu³ee Je keÀe³eos kesÀues iesues. meb³e gkeÌle mebmLeeveeveblej ³egjesHeeleerue osMe Je jefMe³ee lemes®e
peieeleerue Flej osMeebvee mebJeOe&vee®es cenÊJe Heìues DeeefCe l³eecegUs meb³egkeÌle je<ì^ mebIeìvesves mebJeOe&vee®³ee
keÀe³ee&le Heg{ekeÀej Iesleuee. ³ee mebIeìves®es JesieJesieUs efJeYeei e peieYej meeOevemebHeÊeer®³ee meJebOe&veemeeþer
YejerJe keÀe³e& keÀjerle Deensle.
1) 1960 ceO³es/ IUCN ³ee mebmLesves DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeyejesyej®e mebJeOe&vee®ee efJe®eej ceeb[uee. veJeer
efouueer ³esLes 1969 meeueer ³eeyeeyele Heefj
92
2) 1975 ceO³es IUCN ³ee mebmLesyejesyej / UNED, UNESCO JeFAO ³ee meb³egkeÌle je<ì^
mebIeìves®ee Flej mebmLeeveer SkeÀ$e ³esTve `HeefjmebmLee mebJeOe&ve ieì' mLeeHeve kesÀuee Je nUtnUt
`peeieeflekeÀ mebJeOe&vee®es OeesjCe' mHe<ì nesT ueeieuees.
3) 1977 ceO³es UNEP ®³ee cee ie&oMe&veevegmeej IUCN ves peeieeflekeÀ mebJeOe&vee®³ee mecem³ee Je
l³eeJejerue HeefjCeecekeÀejkeÀ Ghee³e ³eespevee le³eej kesÀu³ee. ³eeceO³es JeveHe´eC³eeb®es keÀjC³eeJej Yej osC³eele
Deeuee.
4) mebJeOe&vee®es peeieeflekeÀ OeesjCe / ns 1980 ceO³es cees[C³eele Deeues Je l³eeJej mìe@keÀnesce Heefj
mebkeÀuHeves®ee He´YeeJe neslee. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjleevee He³ee&JejCee®es Yeeve jeKeeJes ne ³eeleer ue cetU nslet
IUCN, UNEP JeWWF ³eebveer SkeÀ$e ³esTve `HeefjmebmLee mebJeOe&ve ieì' mLeeHeve kesÀuee Je
mebJeOe&vee®es peeieeflekeÀ OeesjCe efJekeÀefmele kesÀues.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve-mebJeOe&vee®eer J³eeK³ee meebietve peeieeflekeÀ Ghee³e³ eespevee meebiee.
5.3.5 mebJeOe&vee®³ee peeieeflekeÀ OeesjCee®eer JewefMe<ìs ë
De) ceeveJee®es DeefmlelJe Je efJekeÀeme p³eeJej DeJeuebyetve Deens l³ee Del³eeJeM³ekeÀ He³ee&JejCeer³e He´efke´À³ee Je
peerJeve -j#ekeÀ He´Ceeueer®es mebj#eCe keÀjCes. Goe. ce=os®es mebJeOe&ve, Hees
ye) pewefJekeÀ efJeefJeOelee efìkeÀJeCes ökeÀejCe l³eeJej DeveskeÀ He´efke´À³ee DeJeuebyetve Deensle. Goe. Pee[eb®eer
Jee{ Je mebJeOe&ve, HeeUerJe He´eC eer, met#ce peerJeebJej mebMeesOeve Je mebJeOe&ve, Meem$eer³e Je JewÐekeÀer³e He´ieleer Je
pewefJekeÀ meeOeve mebHeÊeer JeeHejCeeN³ee DeveskeÀ GÐeesieeb®eer leHeemeCeer Je l³eeJej efve³eb$eCe Fl³eeoer HetjkeÀ
Ghee³e DeJeuebefJeCes.
keÀ) ceemes, Jev³eHe´eCe er, Jeves Je Flej pewefJekeÀ IeìkeÀeb®ee ef®ejblej JeeHej keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves kesÀuesu³ee
Ghee³e³eespevee.
peeieeflekeÀ mebJeOe&ve OeesjC³ee®³ee He´eLeefcekeÀ iejpee –
De) He³ee&JejCe He´efke´À³ee Je peerJeve j#ekeÀ He´Ceeueer ³eeb®³ee He´eLeefcekeÀ iej pee-
1) Mesleermeeþer ®eebieueer peceerve jeKetve þsJeCes.munotes.in
93
2) Meslepeefceveer®es efve³eespeve ®eebieu³ee He´keÀejs keÀjCes.
3) Jeves Je kegÀjCes ³eemeeþer peuemebOeejCe keÀjCes.
4)efkeÀveeN³eeJejerue He´osMeele ceemesceejer mebyebOeer He´efke´À³es®es J³eJemLeeHeve Je efve³eespeve keÀjCes.
5) He´ot
1) efJeefJeOe He´peeleeR®es efJeveeMeeHeemetve mebj #eCe keÀjCes.
2) Meke̳e Demesue efleLes efHekesÀ, Pee[s, Je=#e, peveeJejs, peue®ej, met#ce peerJe HeeUerJe Je Jev³e He´eC³eeb®es
mebj#eCe Je mebJeOe&ve keÀjCes.
3) GHe³egkeÌle Pee[s Je He´eCeer ³eeb®³ee Jeveeleerue cetU®³ee JebMepeeb®es mebj#eCe Je mebJeO e&ve He´l³e#e peeiesJejerue
mebj#eCe keÀe³e&ke´Àce Heg{erue IeìkeÀebmeeþer jeyeefJeCes.
De) Jeveeleerue GHe³egkeÌle Pee[s Je He´eCeer ³eeb®³ee Jeveeleerue cegU®³ee JebMepeeb®es mebj#eCe Je mebJeOe&ve keÀjCes.
ye) ve<ì nesCeeN³ee peeleeR®ee ye®eeJe keÀjCes.
keÀ) HeefjmebmLee jeyeJeCes.
[) HeefjmebmLes®es efJeefJeOe He´keÀej.
4) HeefjmebmLes®eer iejpe Je l³eeleerue He´eCeer, JevemHeleer ue#eele IesTve mebjef#ele #es$ee®eer J³eeHleer þjefJeCes
Je l³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjCes.
5) je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue keÀe³e&ke´Àcee®eer meebie[ IeeueCes.
keÀ) ef®ebjlej JeeHeje®eer He´eLeefcekeÀ iejpe -
1) JeeHejele ³esCeeN³ee He´peeleeR®eer Je HeefjmebmLes®eer GlHeeokeÀlee ue#eele IesTve l³eeb®ee JeeHej GlHeeove
#ecelesHes#ee peemle nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer IesCes.
2) He´peeleeR®ee Je HeefjmebmLes®ee JeeHej keÀjC³eemeeþer mebJeOe&ve J³eJemLeeHevee®es OeesjCe þjefJeCes.
3) meeOeve mebHeÊeer®³ee #ecelesHes#ee efle®ee JeeHej Jee{Ceej veener ³ee®eer keÀeUpeer IesCes.
4) efHekeÀeb®es GlHeeove Deefleefjke Ìle ve Ieslee les ef®ejbleve efJekeÀemee®³ee HeeleUerHe³e¥le IesCes.
5) Goj efveJee&ne®³ee HeeleUerJej peieCeeN³ee meceepeeuee meeOevemebHeÊeer®³ee JeeHeje®es ³eesi³e %eeve osCes
6) He´peeleeR®es He³ee&JejCe efìkeÀJeCes.
7) Jev³e He´eCeer Je JevemHeleeR®³ee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeJej efve³eb$eCe þsJeCes.
8) ueekeÀ[e®³ee J³eeHeejeJej efve³eb$eCe þsJeCes.
9) peUeJet ueekeÀ[e®³ee JeeHejeJej efve³eb$eCe þsJeCes.
10) JevemHeleer Je He´eC³eeb®eer GlHeekeÀlee DeefOekeÀ keÀeU efìkeÀefJeC³eemeeþer k egÀjCeebJej efve³eb$eCe þsJeCes.
11) HeeUerJe He´eC³eebyejesyej Jev³e He´eC³eeb®eener JeeHej Je mebJeOe&ve keÀjCes.munotes.in
94
DeeHeueer He´ieleer leHeemee .
He´Mve-mebJeOe&ve OeesjCee®³ee peeieeflekeÀ He´eLeefcekeÀ iejpee meebiee.
5.4 Yeejleeleer ue He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve
1970 veblej Yeejleeleerue He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&veeme Jesie Deeuee. ³ee mebyebOeeleerue
Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJejerue Ie[ecees[eR®ee He´eflemeeo Yeejleele Gceìuee. DeeHeu³ee jep³eIeìvesleerue 42
J³ee keÀueceelener He³ee&JejCe mebj#eCee®³ee ¢<ìerves yeoue keÀjC³eele Deeuee. keÀuece 48 De vegmeej Jeves Je
Jev³e He´eC³eeb®es mebj#eCe keÀjCes Je He³ee&JejCee®eer iegCeJeÊee Jee{efJeCes ner jep³ee®eer peyeeyeoejer Deens. lej
keÀuece 51 De vegmeej He´l³e skeÀ Yeejleer³e veeieefjkeÀeb®es ns keÀle&J³e Deens keÀer l³eeves vewmeefie&keÀ
He³ee&JejCeeleerue JeCes, leUer, veÐee Je Jev³epeerJevee®es mebj#eCe keÀjeJes Je l³eeb®³ee iegCeJeÊesle Jee{ keÀjeJeer
lemes®e mepeerJeebyeÎue menevegYetleer DemeeJeer.
He³ee&JejCee®eer iegCeJeÊee Jee{eJeer Je l³ee®es mebj#eCe keÀjeJes ³eemeeþer efve³eespeve Dee³eesiee®³ee
GHeDeO³e#eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer 1980 ceO³es SkeÀ G®®e mlejer³emeefceleer mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer.
³ee meefceleerves He³ee&JejCeemeeþer JesieUe efJeYee ie mLeeHeC³ee®eer met®evee kesÀueer ne efJeYeeie 1 veesJnWyej1980
meeueer mLeeHeve keÀjC³eele Deeuee. l³ee®eer keÀe³ex Heg{erueHe´ceeCes Deensle.
De) He³ee&JejCe mebj#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eebleerue keWÀêer³e mebmLee cnCetve keÀe³e& keÀjCes.
ye)efJekeÀeme He´keÀuHee®es He³ee&JejCeer³e HeefjCeece leHeemeCes.
keÀ) He´ot
F) meeiejer HeefjmebmLes®es mebJeOe&ve keÀjCes.
HeÀ) kegÀjCeeb®es mebj#eCe keÀjCes.
ie) IeelekeÀ HeoeLee¥Jej efve³eb$eCee®ee keÀe³eoe.
He³ee&JejCe j#eCe Je HeefjmebmLes®es meblegueve keÀe³ece jeKeC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves DeveskeÀ
keÀe³eos kesÀues Deensle. l³eeleerue keÀener keÀe³eos Heg{erueHe´ceeCes -
De) Jev³epeerJeve mebj#eCe ke Àe³eoe-1972
ye) HeeC³ee®es He´ot
95
F) Jev³epeerJeve mebj#eCe keÀe³eoe ö1972
HeÀ) He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³eoe -1986
³ee keÀe³eÐeeDebleie&le He´ot
Deens.
Ye) He³ee&JejCeer³e Dee@ef[ì®eer megjÀJeele -1992
n) jep³eHeeleUerJeje rue He´ot
mebJeOe&ve ³eeyeeyele DeefleMe³e keÀceer efve³ece Je efveye¥Oe Deensle.
5.4.1 mebJeOe&vee®³ee meJ e&meeOeejCe HeOoleer ë
MeeOevemebHeÊeer®³ee mebJeOe&vee®eer Deel³ebeflekeÀ iejpe efvecee&Ce Peeueer Deens. l³eelener Hegveë efvecee&Ce
ve nesCeeN³ee Keefvepe mebHeÊeer -Oeelet Je Keefvepe lesue, keÀesUmee ³eeb®³ee mebJeOe&vee®eer leele[erves iejpe
Deens.peieele JeeHeju³ee peeCeeN³ee SketÀCe TpewHewkeÀer 70 Tpee& Keefvepe lesuee®³ee JeeHejeletve efceUles Je
les ns He´ceeCe Jee{le®e Deens. meO³ee®ee lesue JeeHejC³ee®ee oj ue#eele Ieslee GHeueyOe lesuee®es meeþs ³esl³ee
30 Je
mebJeOe&vee®es OeesjCe þjefJeleevee l³eele Heg{erue IeìkeÀeb®ee efJe®eej IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
De) He³ee&³eer IeìkeÀ ö(Substitution )
ye) Hetve&JeeHej -(Recy ling)
keÀ) veJeerve MeesOe ö( veJeerve keÀuHevee -Innovation )
[) DeHeJ³e³e ìeUCes -(Miaimisation of Loaiste )
F) meceepeeuee He´efMe#eCe -(Mass Education )
HeÀ) JeeHejeJej efve³eb$eCe -(Stationary Control)
ie) meeþîee®ee Deboepe -(Resource Estimation)
Ie) YeefJe<³ekeÀeUeleerue iewjpes®ee Dee{eJee ö(Assessment of futureneeds)
De) He³ee&³eer IeìkeÀ –
Keefvepe lesue SkeÀoe JeeHejues keÀer mebHetve peeles Je l³eecegUs YeefJe<³eele iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce
nesT ve³es. ³eemeeþer l³ee meebOeve -mebHeÊeeruee He³ee&³eer IeìkeÀ MeesOeCes cenÊJee®es þjles. Goe. Deewef
Deewef
KeleebSsJepeer MesCee®ee JeeHej keÀjCes He³ee&JejCee®³ee ¢<ìerves DeefOekeÀ GHekeÀejkeÀ Deens.munotes.in
96
ye) Hegve&JeeHej –
ueesKeb[er Jemletb®es Yebieej efJeleUJetve Hegvne ueeskeÀebvee efceUles. Gmee®³ee ef®eHee[eHeemetve Tpee&
efceUt MekeÀles lemes®e DeuneskeÀesue le³eej keÀjC³eelener l³ee®ee JeeHej neslees.
keÀ) veJeerve MeesOe / keÀuHevee –
veJeerve keÀuHevee Je melele mebMeesOeve kesÀu³eecegUs meeOevemebHeÊeer®ee DeefOekeÀ ®eebieuee JeeHej
keÀjlee ³eslees. HeeefM®eceel³e Deew ÐeesefiekeÀ osMe Hegve&veJeerkeÀjCeer³e Je ve mebHeCeeje Tpex®ee m$eesle MeesOetve
keÀe{C³eemeeþer keÀesì³eeJeOeer [e@ueme& Ke®e& keÀjerle Deensle.
[) DeHeJ³eJe ìeUCes –
peiee®eer ueeskeÀmebK³ee Jee{le®e Deens. l³eecegUs meeOevemebHeÊeer®eer ceeieCeer Jee {le®e Deens.
Demeuesueer meeOevemebHeÊeer DeefOekeÀ keÀeU JeeHejC³eemeeþer efle®ee DeHeJ³eJe ìeUCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ
Deens. Pesje@keÌme®eer mees³e GHeueyOe Peeu³eecegUs DeeHeCe keÀeieoHe$ee®³ee Giee®e®e Pesje@keÌme keÀe{Ces.
l³eecegUs efkeÀleer Pee[eb® ee yeUer keÀeieo efveefce&leermeeþer kesÀuee iesuee Demesue ³ee®ee efJe®eej DeeHeCe keÀjerle
veener. l³ee®eHe´ceeCes HeeCeer Je Keefvepe lesuee®eener DeHeJ³e³e ìeUCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
F) meceepeeuee He´efMe#eCe –
meeOevemebHeÊeer mebJeOe&vee®eer peeCeer Je meceepeeleerue meJe& IeìekeÀebvee Peeu³eeefMeJee³e l³ee®eer ³eesi³e
DebceueyepeeJeCeer nesCeej veener ³eemeeþer meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebvee ³eesi³e He´keÀejs He´efMe#eCe osCes Je
DebceueyepeeJeCeermeeþer keÀ[keÀ keÀe³eos keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
HeÀ) JeeHejeJej efve³eb$eCe –
Þeerceble osMe Je Þeerceble ceeCemes meeOevemebHeÊeer®ee DeefleefjkeÌle JeeHej keÀjleele. lemes®e cees[îee
DeewÐeesefiekeÀ kebÀHev³eener Yejcemeeþ JeeHej keÀjleele, He´ot
ie) meeþîee®ee Deboepe –
mebJeOe&ve keÀe³e&ke ´Àcee®eer DeeKeCeer keÀjC³eeHetJeer& osMeeleerue efJeefJeOe He´keÀej®³ee meeOevemebHeÊeer®eer
GHeueyOelee Je SkebÀoj meeþîee®es He´ceeCe ³ee®ee Deboepe ³esCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs efve³eespeve OeesjCes
þjefJeleevee ceole nesles. peHeeveceO³es peuee fJeÐegle efveefce&leerme JeeJe Deens. lej Keefvepe lesue Dee³eele keÀjeJes
ueeieles. lej meewoer Dejsefye³eele Keefvepe lesue YejHetj Demetve JeeUJebìer He´osMeecegUs peueefJeÐegle efveefce&leerme
®eebieuee JeeJe veener. l³ee®eHe´ceeCes Flej meeOevemebHeÊeer®³ee meeþîee®ee Deboepe IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Ie) YeefJe<³ekeÀeUeleerue iejpes®ee Dee{eJee –
YeefJe<³ekeÀeUeleerue Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme, yeepeejHesþe Fl³eeoer ue#eele
IesTve®e mebJeOe&vee®es OeesjCe DeeKeCes pejÀjer®es Deens. J³ekeÌleeriele HeÀe³eÐeeHes#ee meceepee®ee HeÀe³eoe
ue#eele IesTve mebJeOe&ve keÀe³e&ke´Àcee®eer DeeKeCeer kesÀueer Je l³eeuee mejkeÀejves Heeefþbyee efouee lej®e ns
keÀe³e&ke´Àce ³eMemJeer nesleerue Je ceeveJeer meceepee®es Yeu es nesF&ue.munotes.in
97
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve-mebJeOe&vee®³ee meJe&meeOeejCe HeOoleer mHe<ì keÀje.
5.4.2 mebJeOe&veemeeþer He´eOeev³e ke=Àleer -
1)ueeskeÀmebK³ee Je meeOevemebHeÊeer®³ee JeeHejeJej efve³eb$eCe -MeeUe, meceepemesJeer mebmLee,
mejkeÀejer mebmLee ³eeb®³ee ceeO³eceeletve meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebvee Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es efJe
ye) ueeskeÀmebK³esJej efve³eb$eCe Del³eeJeM³ekeÀ Deens.
keÀ) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee DeefleefjkeÌle Je DeveeJeM³ekeÀ JeeHej ìeUuee Heeefnpes.
[) Þeerceble ueeskeÀebveer lemes®e efJekeÀefmele je<ì^eleerue ueeskeÀev ebe l³eeb®ee G®®e jenCeerceevee®ee opee& keÀe³ece
jeKetvener meeOevemebHeÊeer®ee DeveeJeM³ekeÀ DeHeJ³e³e ìeUCes Meke̳e Deens.
2)je<ì^er³e efve³eespeveele ueeskeÀmebK³ee Je meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej ³ee®eer meebie[ IeeueCes -
De) ueeskeÀmebK³esleerue Je e{ efmLejeJeC³eemeeþer mejkeÀejer OeejsCeele yeoue DeHesef#ele Deens.
ye) Tpex®ee JeeHej Je Flej meeOeve mebHeÊeer®ee JeeHej ³eeJej mejkeÀejer efve³eb$eCe DemeeJes.
keÀ) Keepeieer #es$eeuee lemes®e DeMeemekeÀer³e mebmLeevee kegÀìbgye efve³eespeve lemes®e m eeOevemebHeÊeer®³ee ³eesi³e
JeeHejemebyeObeer keÀe³e&ke´Àce Je meceepeele peeie=leer keÀjC³eeme mejkeÀejves GÊespeve osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3)meeOevemebHeÊeer®ee ³eesi³e JeeHej keÀjC³eemeeþer DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej –-
Hegve&veJeerkeÀjCeer ³e Je DeHegve&veJeerkeÀjCeer³e meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves kesÀu³eeme HewMee®eer
ye®ele nesF&ue Je DeeOegefvekeÀ leb$e%eeveecegUs meeOevemebHeÊeer®ee HegjsHegj JeeHej keÀjlee ³esF&ue Je He´ot
De) meeOevemebHeÊeer®ee ³eesi³e JeeHej JneJee, DeHeJ³e³e ìeUeJee ³eemeeþer GÐeesiemebmLeebveer meg³eesi³e
leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjeJee cnCetve ³eesi³e efveye¥Oe Debceueele DeeCeeJesle Je menkeÀe³e& keÀjCeeN³ee GÐeesieebvee
DeeefLe&keÀ ueeYe ÐeeJesle.
ye) He³ee&JejCee®³ee ¢<ìerves DevegketÀue GlHeeoves Je He´efke´À³eebvee HegjmkeÀej ÐeeJesle.
keÀ) iejerye osMeebveer megOeeefjle leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjeJee Je l³eemeeþer ceole I³eeJeer.
4)Tpex®³ee Je meeOevemebHeÊeer®³ee DeefleefjkeÌle JeeHejeJej e fveye&bOe -
Tpee& meeOevemebHeÊeer®³ee JeeHejeuee mejkeÀejves Deefpeyeele meJeueleer osT ve³esle. GÀpee&
meeOevemebHeÊeer®³ee DeefleefjkeÌle Je yesleeue JeeHejeJej peyejomle keÀj DeekeÀejC³eele ³eeJee.munotes.in
98
5)He³ee&JejCe He´sceer ie´enkeÀ Jne -osMeeleerue le mes®e Iejeleerue efJeefJeOe He´keÀej®³ee meeOeevemebHeÊeer®ee
Meke̳e Demesue lesLes Hegve&JeeHej JneJee. Þeerceble osMeeleerue veeieefjkeÀebveer He³ee&JejCee®eer keÀceerle keÀceer neveer
keÀjCeejer GlHeeoves Kejsoer keÀjC³eeJej Yej ÐeeJee. He³ee&JejCeeme DevegketÀue GlHeeoves Je mesJeeb®eer®e ceeieCeer
keÀjeJeer Je mLeeefvekeÀ Je je<ì^er³e HeeleUerJejerue He´meej ceeO³eceeletve pevepeeie=leer keÀjeJeer. lemes®e
veelesJeeF&keÀ, efce$e, menkeÀejer Je kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleeRveener He³ee&JejCe He´sceer i e´enkeÀ nesC³eeme He´eslmeenve
ÐeeJes.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
He´Mve-mebJeOe&veemeeþer He´eOeev³e ke=Àleer keÀesCel³ee Deensle.
5.4.3 He³ee&JejCeeuee DevegketÀue IeìkeÀeb®ee JeeHej –(He´sceer ie´enkeÀ) (Green
Consumption)
p³eeIeìkeÀeb®³ee JeeHejecegUs ceeveJee®³ee Deejesi³eeuee DeHee³e nesle veener lemes®e vewmeefie&keÀ
Deejesi³eeuee DeHee³e nesle veener. lemes®e vewmeefie&keÀ HeefjmebmLes®es keÀe³e& Je efJeefJeOelee DeyeeefOele jneles DeMee
IeìkeÀebvee He³ee&JejCeer³e Devegket Àue IeìkeÀ Demes cnìues peeles.
yeN³ee®e IeìkeÀeb®es GlHeeove keÀjleevee He³ee&JejCee®ee efJe®eej kesÀuee peele veener Je l³eecegUs
peceerve, HeeCeer, Je nJes®es He´ot
l³eecegUs DeveskeÀ HeÀe³eos nesleerue Je osMeeb®ee ef®ejbleve efJekeÀeme meeOeCes Meke̳e nesF&ue. ³eeyeeyeleerle
efJekeÀefmele osMeebveer Heg{ekeÀej Iesleuesuee Demeuee lejerner efJekeÀmeveMeerue osMeebveerner l³ebe®eer peyeeyeoejer
DeesUKetve ie´enkeÀ, Jemlet, J³eeHeej Je meceepe ³ee yeeyeleerle peeCeerJe peeie=leer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
He³ee&JejCeeuee DevegketÀue IeìkeÀeb®es cenÊJe (Importance of Green
Consumption)
1) HetJeea kesÀJeU He³ee&JejCeefJe
Peeuee veJnlee.
2) iesu³ee keÀener Je
3) DeMee He´keÀej®³ee mJe®í GlHeeoveebcegUs He´ot
99
4) mJe®í GlHeeove He´efke´À³eeb®ee efJe®eej keÀjleevee keÀ®®ee ceeue, GlHeeove He´efke´À³ee, Jemletb®es efJelejCe,
JeeHej, Hegve&JeeHej Fl³eeoer meJe& DeJemLeebceO³es He³ee&JejCee®ee®e efJe®eej He´eOeev³eeves neslees.
5) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je ueeskeÀmebK³es®eer Jee{ ³eecegUs Jemletb®es GlHeeove, Tpee& Je vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer®³ee JeeHej Jee{le Deens.
6) He³ee&J ejCeeuee DevegketÀue IeìkeÀeb®ee JeeHej DeefOekeÀ He´ceeCeele nesC³eemeeþer ie´enkeÀ, meceepe ³ebe®eer
peeCeerJe, peeie=leer mLeeefvekeÀ He´eosefMekeÀ, je<ì^er³e Je peeieeflekeÀ HeeleUerJej nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
7) ef®ejbleve efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves H e³ee&JejCeeuee DevegketÀue IeìkeÀeb®ee JeeHej DeefOekeÀ He´ceeCeele nesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
5.4.4 He³ee&JejCeeuee DevegketÀue IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀmee megjÀ keÀjlee ³esF&ue ?
meceepeeleerue meJe&IeìkeÀeb®³ee ceoleerves ³eeyeeyele®eer ceeefnleer meJe& m eceepeeuee osCes Je
He³ee&JejCeeuee DevegketÀue IeìkeÀeb®ee DeefOekeÀ He´ceeCeele Jee{efJeCes Meke̳e Deens. ³eeyeeyeleerleerue He´cegKe cegÎs
KeeueerueHe´ceeCes Deensle.
1)mejkeÀej®es keÀe³e& -efJeefJeOe OeesjCes Je efve³eb$eCe ³eeb®³eeceeHe&Àle mejkeÀejves GlHeeove He´efke´À³eebJej
efveb³e$eCe þsJetve He³ee&JejCeeme DevegketÀue GlHeeoveeme He´eOeev³e ÐeeJes.
2)GÐeesie Je J³eeHeej ³eeb®es keÀe³e& -He³ee&JejCeeme DevegketÀue IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀjC³eemeeþer Heg{erue
IeìkeÀ DeeJeM³ekeÀ Deensle.
De) meeOevemebHeÊeer Je Tpex®ee DeefOekeÀ keÀe³e&#ece JeeHej.
ye) mJe®í GlHeeoves Je leb$e%eevee®ee JeeHej.
keÀ) DeefOekeÀ keÀe³e&#ece GlHeeove He´efke´À³ee.
[) megOeeefjle Hegve&JeeHej.
F) megjef#ele meeþJeCetkeÀ, JeenletkeÀ Je ceeuee®eer neleeUCeer.
3)DeMeemekeÀer³e mebmLee®es keÀe³e& -mejkeÀej Je meceepe ³eeb®³ee menkeÀe³ee&ves ³ee efJe
pevepeeie=leerle Heg{ekeÀej IesCes.
4)meJe&meeceev³e ie´enkeÀeb®es keÀe³e& -ie´enkeÀ ne®e jepee ceeveuee peelees. l³eecegUs meJe&meeceev³e
ie´enkeÀebveer keÀeUe®eer iejpe DeesUKetve He³ee&JejCeeme DevegketÀue IeìkeÀeb®ee, Jemletb®ee JeeHej keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
De) l³eemeeþer He´®eefuele peerJ eveHeOoleer Je meJe³eerbceO³es yeoue keÀjCes Je DeefOekeÀ He´ceeCeele He³ee&JejCeeme
DevegketÀue IeìkeÀeb®eer Kejsoer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
ye) meeOevemebHeÊeer Je Tpes&®ee ce³ee&efole JeeHej Je Iejer lemes®e keÀecee®³ee efþkeÀeCeer l³eep³e HeoeLee&® es
He´ceeCeeJej efve³eb$eCe þsJeCes.munotes.in
100
5.5 meejebMe
“ceeveJee®³ee meYeesJeleeueer Demeuesu³ee JeeleeJejCeeme He³ee&JejCe Demes cnCeues peeles. ”ceeveJe ne
osKeerue ³ee He³ee&JejCee®ee®e SkeÀ Yeeie Deens Demes cnìuedeme JeeJeies þ© ve³es. ceeveJeeyejesyej®e Flej HeMet,
He#eer, ÒeeCeer, peerJe, peblet, JevemHeleer, veÐee, HeJe&le, nJeeceeve F. meJee¥®ee meceeJesMe ‘He³ee&JejCe ’³ee
mebkeÀuHevesceO³es neslees. Lees[ke̳eele “He=LJeerJejerue mepeerJe Je efvepeeaJe IeìkeÀeb®³ee meceg®®e³eeme He³ee&JejCe
Demes cn Celeele. ”
³ee He³ee&JejCee®³ee ceeO³eceeletve Òel³eskeÀ mepeerJe mJele:®³ee iejpee YeeieJetve Iesle Demelees.
ceeveJe ne yeg×erMeerue ÒeeMeer Demeu³eecegUs l³eeves DeeHeu³ee meesF&vegmeej He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀeb®ee JeeHej
keÀjC³eeme megjJeele kesÀueer . Òel³eskeÀ mepeerJeeme ÒeeLeefcekeÀ iejpee Demeleele®e Hejbleg ceeveJeeves cee$e
ÒeeLeefcekeÀ iejpeebyejesyej®e og³³ece iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer He³ee&JejCee®ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele JeeHej
keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer. SkeÀ ÒekeÀejs ceeveJeeves mJeeL ee&meeþer He³ee&JejCeeJej Dee¬eÀceCe kesÀues Je ³esLetve®e
He³ee&JejCee®³ee Nnemeeuee meg©Jeele Peeueer. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs veeiejerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee Ie[tve
Deeueer Je l³eeletve Heg{s DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeme ®eeuevee efceUeueer Deeefj ³ee letve®e He³ee&JejCee®³ee Nnemeeuee
keÀejCeerYetle Demeuesueer HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer.
pebieuelees[, meeb[HeeCeer, megkeÀe Je Deesuee keÀ®eje, keÀejKeev³eeleerue ogef
5.6 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve
1)He³ee&JejCe cnCepes keÀe³e? He³ee&JejCee®eer J³eeHleer efJeMeo keÀje.
2)He³ee&JejCee®ee Nneme keÀesCel³ee keÀejCeebcegUs neslees les mHeä keÀje.
3)ke=Àef
5)He³ee&JejCe Nnemee®es HeefjCeece mHeä meefJemlej keÀje.
6)meeOevemebHeÊeer®es mebJeOe&ve cnCepes keÀe³e les meebietve, mebJeOe&veemeeþer peeieeflekeÀ Ghee³e³eespevee mHeä
keÀje.
7)mebJeOe&ve keÀe keÀjeJes? mebJeOe&vee®³ee He×leer Je mebJeOe&vee®³ee ÒeeOeev³e ke=Àleer efJeMeo keÀje.
8)He³ee&JejCe cnCepes keÀe³e? He³ee&JejCe Nnemee®es HeefjCeece mHeä keÀje.
9)efìHee efuene.
1)He³ee&JejCe.
2)He³ee&JejCe Nnemee®es HeefjCeece.
3)JeeUJebìerkeÀjCe.
4)pebieuelees[.
5)DeecueHepe&v³e Je mejesJeje®eer Meg
101
IeìkeÀ -6
leCeeJe DeeefCe mebIe
6.0 Heeþe®eer GefÎäîes
6.1 ÒeemleeefJekeÀ
6.2 mebIe
6.3.1 leCeeJee®eer keÀejCes
6.3.2 leCeeJee®es HeefjCeece
6.4 HetJe&ûen ³eeb®eer Jew³eefkeÌlekeÀ efJekeÀemeeleerueYetefcekeÀe.
6.5 leCeeJe DeeefCe mebIe
6.7 efJeÐeeHeerþmlejer³e He´Mve
6.0 GefÎäîes
mebIe
veerleerlelJes mecepeeJetve IesCes.
cegueYetle ceeveJeer cetu³es mecepeeJetve IesCes.
®eekeÀesjerye× efJe®eej eEkeÀJee mee®esyebo keÀuHevee mecepeeJetve IesCes.
HetJe&ûen ner mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.
Dee¬eÀcekeÀ Je=Êeer DeeefCe eEnmee®eej ³ee mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.
6.1 ÒeemleeefJekeÀ
peieeleerue Òel³eskeÀ J³eefkeÌleuee meO³ee®³ee keÀeUele lee Ce, leCeeJe, JewHeÀu³e DeeefCe mebIe
102
6.2 mebIe
ogmeN³ee GefÎäîeeyeeyele efvejeMee ³esles. p³ee®es efnlemebyebOe SkeÀceskeÀeb®³ee efJejesOeele Deensle DeeefCe les
HejmHejebvee Men keÀ eìMen osleele DeMee IeìkeÀebceO³es mebIe
pemee mebIe
MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ leCeeJee®eer efmLeleer DevegYeJeeme ³esles efleuee J³ekeÌleer®ee Debleie&le mebIe
6.2.1 mebIe
J³eefkeÌleuee DeeHeu³ee ÒesjCeeb®³ee Dee[ ³esCeeN³eeyeÎue jeie ³eslees. l³eelegve Dee¬eÀceCe Ie[les.
mebIe
2) MeejerefjkeÀ DemJemLelee :
ieoea, keÀke&ÀMe DeeJeepe, keÀ[keÀ G
3) mHeOee& :
DeeflejskeÀer mHeOee& DeeefCe l³eelegve njC³ee®eer e fYeleer ³eecegUs J³eefkeÌle mebIe
SKeeÐee mecegneyeeyele DeHetN³ee ceeefnleerJej DeeOeeefjle ÒeefleketÀue cele cnCepes HetJe&ûeneletve Üs
103
mJeYeeJeeyeÎue DeeHeu³ee ceveele p³ee keÀe³ece®³ee Òeeflecee le³eej nesleele l³eebvee mee®esye× Òeeflecee
cnCeleele. l³eeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee Üs
DeeHeu³eeJej SKeeÐee J³eefkeÌleves Deiej meceepeeves Dev³ee³e kesÀuee Deens ner YeeJevee mebIe
DeMeeJesUer DeeHeu³eeJej nesle Demeuesu³ee Dev³ee³ee®eer ®eer[ mebIe
yeN³ee®eoe SkeÀe®e J³ekeÌleeruee HejmHejefJejesOeer YetefcekeÀe yepeeJeeJ³ee ueeieleele. YetefcekeÀebceO³es
efvecee&Ce Peeuesuee DeeblejefJejesOe mebIe
7) mebJeeoe®ee DeYeeJe :
oesve J³ekeÌleer eEkeÀJee oesve mecegn ³eeb®³eeceO³es mebJeeoe®ee DeYeeJe Demesue lej HejmHejeb®³ee
YetefcekeÀe SkeÀceskeÀebvee mecepele veenerle. SkeÀceskeÀebyeÎue mebMe³e Jee{le peelees. mebJeeo meeOeC³eeceO³es
Òeefleÿe Dee[ ³esles. ogmeN³ee®³ee Òel³eskeÀ ke=Àleer®ee ®egkeÀer®ee DeLe& ueeJeuee peelees. l³eecegUs mebIe
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-mebIe
leCeeJe ne meO³ee®³ee owvebefove peerJevee®³ee DeefJeYeep³e Yeeie Deens. DeeOegefvekeÀ DeewÐeesefiekeÀ
DeeefCe leebef$ekeÀ meceepeJ³eJemLesle ìeUlee ve ³esCeejer yeeye cnCepes leCeeJe nes³e. leCeeJee®es mJeªHe
JesieJesieUs Demet MekeÀles. Hejbleg leCeeJeeletve keÀesCee®eerner megìkeÀe veener. meO³ee®³ee efmLeleerle leeCe leCeeJe ns
DeveskeÀ Deepeejeb®es keÀejCe Deens. keÀener keÀewìgbefyekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ eEkeÀJee ow vebefove peerJeveeleerue keÀener
Òemebie Demes Demeleele keÀer, p³eecegUs ceeCemee®es mJeemLe efyeIe[tve peeles. pesJne ner HeefjefmLeleer J³ekeÌleer®³ee
#eceles®³ee yeensj peeles lesJne J³ekeÌleer μeejerefjkeA DeeefCe ceeveefmekeÀ ¢<ìîee Deepeejer He[les. l³ee®³ee efvel³emunotes.in
104
mebHekeÀe&le ³esCeeN³ee meJee¥Jej l³ee Deepeeje®es JeeF&ì HeefjCeece nesleele. DeMee J³ekeÌleeruee l³ee®³ee
meeceeefpekeÀ peerJeveele mece³eespeve meeOeCes DeJeIe[ nesles.
leCeeJe mebkeÀuHevee :
SKeeÐee HeefjefmLeleercegUs efvecee&Ce n esCeeje oyeeJe J³ekeÌleer®³ee menveMekeÌleer®³ee HeueerkeÀ[s
iesu³eecegUs J³ekeÌleer®³ee YeeJevee, efJe®eejÒeef¬eÀ³ee DeeefCe μeejerefjkeA efmLeleer ³eeyeeyeleerle meowJe leeCe
peeCeJeCes cnCepes leCeeJe nes³e.
peesmesHeÀ ce@keÀûeeLe :
’J³ekeÌleer®³ee Mee jerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ #ecelee DeeefCe l³ee®³eekeÀ[s GHeueyOe DemeCeejer
meeOevemeecegûeer ³ee®³eeHes#ee SKeeoer HeefjefmLeleer ceesþs DeeJneve efvecee&Ce keÀjles keÀer pes l³eeuee HesueCeejs
vemeles. l³eeJesUer l³ee®eer peer ceeveefmekeÀ efmLeleer efvecee&Ce nesles efleuee leCeeJe Demes cnCeleele.“
cee@ie&ve :
leCeeJe cnCepes DeMeer ceeveefmekeÀ efmLeleer keÀer peer Deepegyeepet®eer HeefjefmLeleer DeeefCe meeceeefpekeÀ
efmLeleer ³eebveer efvecee&Ce kesÀuesueer Demeles. ner HeefjefmLeleer neveerkeÀ ejkeÀ, efve³eb$eCeeyeensj DeeefCe DeeHeu³ee
mebmeeOeve #eceles®³ee yeensj Demeles.
Jejerue J³eeK³esJeªve leCeeJee®eer keÀener JewefMeäîes mHeä keÀjlee ³esleele.
leCeeJee®eer JewefMeäîes
leCeeJe DeeefCe meJe&meeOeejCe mece³eespeve ue#eCes :
mesumes ³eeb®³ ee celes leCeeJee®ee meecevee keÀjC³eemeeþer Mejerj DeeHeueer meJe& meeOeves ieesUe keÀªve
meppe nesles. ³eeceO³es jkeÌleoeye Jee{Ces, peesje®ee éeeme, mvee³eg meppelee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³eeuee
l³eeves ¬eÀceJeej meJe&meeOeejCe mece³eespeve ue#eCe s Demes cnìues. l³eeleerue leerve ìHHes ³eeÒeceeCes -
1) Oeeske̳ee®eer met®evee osCeejer Òeefleef¬eÀ³ee :
³ee®³ee OekeÌkeÀe DeJemLee DeeefCe ÒeefleOekeÌkeÀe DeJemLee DeMee oesve DeJemLee Demeleele. OekeÌkeÀe
DeJemLesle Mejerj DeeHeesDeeHe mJele:®es j#eCe keÀje³euee meppe nesles. jkeÌleoeye, Ëo³ee®es þeskesÀ Jee{Ces,
mvee³eg meppe nesCes ns MeejerefjkeÀ yeoue Ie[tve ³esleele. lej ÒeefleOekeÌkeÀe DeJemLesle Mejerj leelHegjl³ee
mJeªHeele ³ee ue#eCeeletve Hetvne HetJe& -efmLeleeruee ³esles.
2) Òeeflek eÀej DeJemLee :
pej leCeeJe efvecee&Ce keÀjCeejer efmLeleer leMeer®e Heg{s ®eeuet jenele Demesue lej J³ekeÌleer l³ee
efmLeleerMeer mece³eesefpele nesles. Mejerj cetU®³ee meceleesue efmLeleeruee DeeCeC³ee®es Òe³elve nesleele. J³ekeÌleeruee
meeceev³e mJeemL³ e efceUJegve osC³ee®ee Òe³elve Mejerj keÀjles.
3) LekeÀJee :
ÒeeflekeÀej DeJemLee ieeþtve leCeeJe lemee®e Heg{s jeefnuee lej Mejerjeleerue leekeÀo keÀceer nesle
peeles. LekeÀJee peeCeJet ueeielees. De@[^vesue ûebLeer ceesþîee nesleele. ceg$eeEHe[eb vee neveer Heesnes®eles.
DeepeejHeCee®eer ue#eCes efomet ueeieleele.munotes.in
105
4) leCeeJe DeeefCe ceeveefmekeÀ yeoue :
mesumes ³eeveer leCeeJe Òemebieer®³ee MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ ue#eCeebJej Yej efouee. ÒecegKe
ceeveefmekeÀ ue#eCeebceO³es Demeene³³eles®e er YeeJevee, mJele:®³ee opee&ceO³es IemejCe, keÀece HetCe& keÀjC³ee®eer
De#ecelee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. Yeerleer, eE®elee, keÀeUpeer, jeie ³ee vekeÀejelcekeÀ YeeJeveeb®ee DevegYeJe
³eslees.
5) mece³eespeveelcekeÀ Jele&ve :
leCeeJee®³ee efmLeleerlene r l³ee efmLeleeryeÎue DeefOekeÀ ceeefnleer efceUJetve HetJee&vegYeJee®³ee DeeOeejs
keÀener ceeie& efveIelees keÀe? ³ee®ee efJe®eej J³ekeÌleer keÀjles. keÀener ceeie& JeemleJe lej keÀener kesÀJeU Oeerj
osCeejs Demeleele.
6) J³ekeÌleermeeHes#e Ieìvee :
leCeeJe ner J³ekeÌleer meeHes#e Ieìvee Deens. keÀejCe leCeeJe menve keÀjC³ee®eer Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®eer
#ecelee JesieJesieUer Demeles. J³ekeÌleercelJee®es De DeeefCe ye Demes oesve ÒekeÀej He[leele. `De' ÒekeÀej®³ee
J³ekeÌleer leCeeJeeKeeueer JeeJejleele Je MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ Deepeeje®eer efMekeÀej nesleele lej `ye'
ÒekeÀej®³ee J³ekeÌleer leCeeJeeHes#ee HeefjefmLeleer μeer le[pees[ Hemeble keÀjleele.
6.3.1 leCeeJee®eer keÀejCes :
leCeeJeeb®³ee keÀejCeeb®es DeveskeÀ ÒekeÀejs JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esl es pemes keÀer MeejerefjkeÀ
DeeefCeceeveefmekeÀ, DeuHeeJeOeer leCeeJe DeeefCe efoIeefJeOeer leCeeJe, DeeHeu³ee kegÀJeleerleerue DeeefCe kegÀJeleer
yeensjerue leCeeJe F. DeeHeCe l³eeb®es ÒecegKe leerve ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe keÀª MekeÀlees.
1) owvebefove leeCeleCeeJe :
DeeHeu³ee owvebefove peerJeveele DeeHeu³eeuee DeveskeÀ leeCeleCeeJe DevegYeJeeuee ³esleele. ns
leeCeleCeeJe Hegve:Hegvne DevegYeJeeuee ³esleele. ³eele keÀeceeleerue ef®e[ef®e[, cegueebkeÀ[tve DeJeebefíle Jele&ve,
Helveer®³ee ceesuekeÀjCeerye eyele®³ee le¬eÀejer ³eeb®ee meceeJesMe neslees. owvebefove OekeÌkeÀe OekeÀer®³ee peerJevee®ee
J³eefkeÌle®³ee MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ Deejesi³eeJej JeeF&ì HeefjCeece neslees.
2) Jew³eefkeÌlekeÀ leCeeJe IeìkeÀ :
Jew³eefkeÌlekeÀ peerJeveele keÀ ener leCeeJe IeìkeÀ DeHeefjne³e& lej keÀener leCeeJe IeìkeÀ DeHeIeeleeves,
ogow&Jeeves J³ekeÌleer®³ee peerJeveele ³esleele.
3) efJejn :
DeeF&®³ee Òescee®es cenÊJe ueneve cegueeb®³ee yeeyeleerle efJeMes
les DeeHeueer DeeF& keÀesþs Deens ns les efJe®eejles.
4) meb¬eÀceCe leCeeJe:
DeeHeCe DeYe&keÀ les ueneve cegue, ueneve cegue les efkeÀMeesjeJemLee, efkeÀMeesjeJ³emLee les Òeew{lJe ³ee
meb¬eÀceCeeletve peelees. J³ekeÌleer®³ee Òel³eskeÀ ìHH³eeJejerue ceeieC³ee yeoueleele. cenÊJee®es meb¬eÀceCe Meeues³emunotes.in
106
DeJemLee HetCe& nesTve Òeew{eJemLesceO³es HeoeHe&Ce nesles ³ee keÀeueele nesles. Iej mees[tve ceneefJe Ðeeue³e,
ueiveeveblej otmejs Iej eEkeÀJee mesJeeefveJe=Êeer ³ee keÀeUele ceeveefmekeÀ leCeeJe efvecee&Ce neslees.
5) yesjespeieejer :
yesjespeieejer®eer DeJemLee J³ekeÌleer®³ee peerJeveele leCeeJe efvecee&Ce keÀjles. YeejleemeejK³ee osMeele
lej yesjespeie ejer®eer DeJemLee DeeCeKeer leCeeJeHetCe& Demeles. yeskeÀejer ne IeìkeÀ J³ekeÌleer®³ee peerJeveele
keÀceeueer®ee leCeeJe efvecee&Ce keÀjlees.
6) IeìmHeÀesì :
Heeef½eceel³e osMeele IeìmHeÀesì ns leCeeJee®es ÒecegKe keÀejCe Deens. IeìmHeÀesìe®ee cegueeb®³ee
peerJeveeJej nesCeeje HeefjCeece HeÀej iebYeerj Deens. IeìmHeÀesìerle m$eer DeeefCe Hegª
ceÐeHeevee®³ee Deenejer p eeC³ee®eer Meke̳elee Demeles. DeMeeb®³ee yeeyeleerle IeìmHeÀesì DeeefCe Deelcenl³ee
³eeb®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeles.
7) efÒe³e J³ekeÌleer®ee efJe³eesie :
peerJeveeleerue pees[eroeje®ee ce=l³et ne HeÀej ceesþe leCeeJe IeìkeÀ Demelees. Heleer®ee ce=l³et ³ee
yeeyeleerle DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ DeeOeej veä keÀjCeeje Demelees. meesyeleer, Iej DeeefCe keÀeceÒesjCee
³ee meJee¥®ee SkeÀe J³ekeÌleer®³ee peeC³eeves veeMe neslees. Hegª
8) mebIe
9) mHeOee&lcekeÀ keÀe³e&peerJeve :
mHeOee&lcekeÀ keÀe³e&peerJeve ne DeveskeÀ G®®e HeomLeeb®³ee yeeyeleerle leCeeJe efvecee&Ce keÀjCeeje
IeìkeÀ Deens. DeefOekeÀ leeme keÀece, ceeuekeÀeb®³ee ceesþîee DeHes#ee, keÀeue efveye¥Oeerle GefÎäîes ³eecegUs ne
leCeeJe efvecee&Ce neslees.
10) cenemebkeÀìe®es Òemebie :
cenemebkeÀìecet Us ceesþîee ÒeceeCeele neveer nesles. l³ee®eer leerJe´lee DeefOekeÀ Demeles. pesJne DeeHeu³ee
meeceev³e peerJeveele Demes Òemebie ³esleele lesJne l³ee®ee oerIe&keÀeueerve HeefjCeece neslees. DeeHeÊeer De®eevekeÀ
GoYedJeles. l³ee®ee HetJe&Deboepe keÀjlee ³e sle veener. l³eecegUs l³eeletve megìkeÀe vemeles. ceneHetj, JeeoUs,
YetkebÀHe ³ee®ee ³eeceO³es meceeJesMe neslees. DeeHeÊeer®ee J³ekeÌleer®³ee peerJeveeJej HeÀej ceesþe HeefjCeece neslees.
6.3.2 leCeeJee®es HeefjCeece :
leCeeJee®es DeuHekeÀeueerve lemes® e oerIe&keÀeueerve HeefjCeece nesleele. leCeeJee®es keÀener ®eebieues
HeefjCeece nesleele lemes®e keÀener JeeF&ì HeefjCeece nesleele. leeCe -leCeeJee®es JeeF&ì HeefjCeece®e DeefOekeÀ
Deensle. les ³eeÒeceeCesmunotes.in
107
owvebefovekeÀeceeJej JeeF&ì HeefjCeece :
leCeeJee®ee owvebefove keÀecekeÀepeeJej JeeF&ì HeefjCeece neslees. efveef<¬eÀ³e Je=Êeer, JeefjÿebJej melele
ìerkeÀe keÀjCes, peyeeyeoeN³ee ìeUCes, melele ceeIeej IesC³ee®es OeesjCe, DeLe&Metv³e ke=Àleer, nìJeeoerHeCee Demes
keÀener JeeF&ì HeefjCeece neslee le. leCeeJe pemepemee Jee{sue. lemelemes jpesJej peeC³ee®eer DeeefCe keÀece
ìeUC³ee®eer ÒeJe=Êeer Jee{le peeles.
leke&ÀMeg× efJe®eejHe×leer®ee Yebie :
leCeeJeecetUs J³ekeÌleer®eer leke&ÀMeg× efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee Yebie HeeJeles. keÀesCel³eener
efJe
leCeeJeecegUs Mejerje®es meblegueve efyeIe[les. leCeeJeecegUs c eesþîee ÒeceeCeele MekeÌleer Ke®e&
Peeu³eecegUs ceeCetme LekeÀle peelees. ceeCemeeuee MeejerefjkeÀ J³eeOeer pe[leele. ³eeceO³es Ëo³eefJekeÀej,
jkeÌleoeye, HesìerkeÀ Deumej, DeHe®eve, efveêeveeMe, [eskesÀogKeer DeMee DeveskeÀ le¬eÀejer efvecee&Ce nesleele.
ceeveefmekeÀ HeefjCeece :
ceeveefmekeÀ HeefjCeeceebceO³es keÀeUpeer, ef®eblee, efvejeMee, LekeÀJee, $eeefmekeÀHeCee, ef®e[ef®e[sHeCee,
ner ue#eCes Dee{Uleele. J³ekeÌleer®ee Deelcemevceeve keÀceer neslees. mJele:uee keÌuesMe keÀªve IesC³ee®eer,
Deelceot
Jele&veeJejerue HeefjCeece :
leCeeJeecetUs J³ekeÌleer Dee¬eÀcekeÀ nesles. ceÐeHeeve Je ceeoke À êJ³eeb®³ee Deenejer peeJet MekeÀles.
YeeJeefvekeÀ GêskeÀ nesT MekeÀlees. J³ekeÌleerkeÀ[tve YeeJeveeJeMe Jele&ve nesT MekeÀles. J³ekeÌleer DemJemLe nesles.
LejLej keÀeHet ueeieles. Demebye× ye[ye[ keÀjles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-leCeeJee®es HeefjCeece mHeä keÀje.munotes.in
108
6.4 HetJe&ûen DeeefCe l³eeb®eer Jew³eefkeÌlekeÀ efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe :
HetJe&ûen ner Yeejleeleerue Jee{leer mecem³ee Deens. HetJe&ûen ner DeeHeueer cegu³es Je DeeHeueer DeefYeJe=Êeer
³eeb®³eeMeer mebyebO eerle Demeleele. HetJe&ûen DeeHeu³ee Jele&veeJej DeeefCe Deeblejef¬eÀ³eebJej HeefjCeece keÀjleele.
HetJe&ûene®es mJeªHe DeeefCe ÒeceeCe DeeHeu³ee Jew³eefkeÌlekeÀ efJekeÀemeeJej HeefjCeece keÀjleele. DeeHeu³ee
J³eefkeÌleceÊJe efJekeÀemeele HetJe&ûene®eer Ye tefcekeÀe cenÊJee®eer Deens. J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ mecee³eepeveele
HetJe&ûen HeefjCeece keÀjleele. HetJe&ûen ner Yeejleeleerue ceesþer mecem³ee Deens. keÀejCe yengmebK³e meeceepeerkeÀ
ieì JesieJesieUîee HeefjefmLeleerletve Deeuesuee Demelees. l³eeb® es efnlemebyebOe HejmHejefJejesOeer Demeleele.
HetJe&ûeneJej DeeOeeefjle YesoYeeJe ner Jee{leer mecem³ee Deens. Oecee&yeeyele DeveskeÀ HetJe&ûen
Deensle.YesoYeeJee®³ee JeeieCegkeÀer®ee Òel³e³e JeejbJeej ³eslees. peeleerYeso, Oece&Yeso, efuebieYeso DeeefCe l³eevegmeej
DemeCeejs HegJe&ûen ner meeceev³e yeeye Deens. Menjer YeeieeceO³esner DeMee ÒekeÀej®ee YesoYeeJe DeefmlelJeele
Demeuesuee efometve ³eslees.
otmeN³ee JebMee®³ee, Oecee&®³ee DeeefCe efuebiee®³ee J³ekeÌleeryeeyele DemeCeeje vekeÀejelcekeÀ ¢äerke Àesve
cnCepes HetJe&ûen Deens. HetJe&ûen mekeÀejelcekeÀmeg×e Demet MekeÀleele. J³ekeÌleer®³ee efJeefMeä meceepeeefJe
ieìeefJe
¢äerkeÀesvee®³ee meJe& JewefMeäîeebJej HeefjCeece keÀjlees. l³eeceO³es peeCeerJe, YeeJevee DeeefCe Jele&ve IeìkeÀeb®ee
meceeJesMe neslees. efJeefMeä ieìeefJe
pejer les JeeF&ì vemeues lejer l³eevegmeej J³ekeÌleer peerJeve J³ekeÌleerle keÀjleele. HetJe& ûeneceO³es
meceepeeleerueefJeefMeä ieìeyeeyele®eer J³ekeÌleer®³ee ceveeceO³es vekeÀejelcekeÀ YeeJevee le³eej nesles. p³ee
ieìeyeeyele J³ekeÌleer®ee vekeÀejelcekeÀ ¢äerkeÀesve le³eej Peeuesuee Demelees. l³ee ieìeleerue J³ekeÌleer DeeefCe
ieìeyeeyele J³ekeÌleer vekeÀejelcekeÀ Jele&ve keÀjles. l³eeletve YesoYeeJe efvecee&Ce neslees.
J³ekeÌleer®eer YeeJevee DeeefCe peeCeerJe ³eeceO³es cenÊJee®ee mebyebOe Demelees. efJeefMeä ieìeyeeyele
J³ekeÌleer®eer vekeÀejelcekeÀ YeeJevee le³eej Peeuesueer Demeles. l³ ee ieìe®ee l³ee J³ekeÌleer®ee mebyebOe Deeuee keÀer
l³ee®³eeMeer l³ee®es Jele&ve vekeÀejelcekeÀ YeeJevesletve nesles. DeMee J³ekeÌleer®³ee yeeyeleerle Demes Jele&ve
DeeHeesDeeHe®e nesles. meeceeefpekeÀ peeCeerJes®³ee efJeefMeä Debieeyeeyele HetJe&ûen meg×e Demet MekeÀlees. ceeefnleerJej
Òeef¬eÀ³ee nesC³ee®eer ef¬eÀ³ee ceeveJee®eer #ecelee ce³ee&oerle Demeu³eeves efJe®eejeb®³ee Òe³elveeves lees peJeU®es ceeie&
efmJekeÀejlees. meeceeefpekeÀ peeefCeJesyeeyele lees ³ee®e ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjlees. DeeHeueer ogmeN³ee yeeyeleerle
ÒeJe=Êeer mee®esye× Demeles. ³ee OeesjCeecegUs J³ekeÌleer l³eeyeeyele meKeesue efJe®eej ve keÀjlee ¢äerkeÀesve le³eej
keÀjles.
HetJe&ûen ne SkeÀ ¢äerkeÀesve Demelees. J³ekeÌleer eEkeÀJee efJeefMeä meceepeeyeÎue l³eeceO³es
vekeÀejelce keÀ YeeJevee Demeles. HetJe&ûeneceO³es Þe×e, efJeéeeme ³eeb®ee pemee meceeJesMe Demelees, lemee efJeefJeOe
ieìeyeÎue DeHeJeeoner Demelees. HetJe&ûeneceO³es efJeefMeä meceepeieìeyeÎue vekeÀejelcekeÀ Je=Êeer®ee meceeJesMe
neslees.munotes.in
109
HegJe&ûene®es ÒekeÀej :
1)Oeeefce&keÀ HetJe&ûen :
Yeejleele DeveskeÀ peeleerOecee&®es ueeskeÀ jenleele. mejkeÀej ueeskeÀeb®³ee Oeeefce&keÀ yeeyeerceO³es menmee
nmle#esHe keÀjerle veenerle, l³eeceO³es Yeejle efvejHes#e Deens. lejerner SkeÀe Oecee&®³ee ueeskeÀeb®ee ogmeN³ee
Oecee&®³ ee ueeskeÀebyeeyele DemeCeeje HetJe&ûen mebIe
efveyeg&× DeeefCe ke Àece®egkeÀej Demeleele. DeMee HegJe&ûeneb®ee meceeJesMe neslees.
2) peeleeryeeyele HetJe&ûen :
Yeejleer³e meceepe efJeefJeOe peeleer Oecee&®³ee ueeskeÀebceO³es efJeYeeieuee peelees. ³ee peeleer Hegvne
DeveskeÀ GHepeeleerceO³es efJeYeeieu³ee peeleele. pevc eevegmeej J³ekeÌleer®eer peele þjles. J³ekeÌleer®eer peele
kesÀJne®e yeouele veener. peeleer®eer G®®e peeleerkeÀ[tve keÀefveä peeleerkeÀ[s DeMeer HeomeesHeeve j®evee Deens.
peeleeryeeyele®ee HegJe&ûeneb®ee meecevee keÀefve<þ peeleerleerue keÀjeJee ueeielee s. Yeejleer³e jepekeÀejCe DeeefCe
meceepekeÀejCeele peele cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les. peeleeryeeyele HetJe&ûen peeleerYesoeletve J³ekeÌle
nesleele.
3) eEueieYesoeJej DeeOeeefjle HetJe&ie=n :
eEueieYesoeJej DeeOeeefjle HetJe&ie=n m$eer DeeefCe He g©
ceesyeouee efouee peele veener, keÀecee®³ee efþkeÀeCeer ye{leer®eer mebOeer ve osCes Demes Yesoe®es mJeªHe Demeles.
4) Jeie& HetJe&ûen :
Yeejleeleerue ûeeceerCe DeeefCe Menjer meceepe Jeie&J³eJemLesJej DeeOeeefjle Deens. efJeefMeä meceepe
ieìeuee ogmeN³ee meceepeieìeHes#ee G®®e eEkeÀJee keÀefveä opee& meceepeieìeleerue me¢<³eebkeÀ[ tve efouee
peelees. DeeefLe&keÀ efmLeleer, DeefOekeÀej, meYee, mebHeÊeer, efMe#eCe ³ee DeeOeejeJej meceepeeceO³es G®®e Jeie&,
ceO³ece Jeie&, DeeefCe keÀefveÿ Jeie& DeMeer efJeYeeieCeer kesÀueer peeles. Òel³eskeÀ ogmeN³ee Jeiee&le HetJe&ûen Demeleele.
l³eecegUs mebIe
DeemLeeHevesceO³es Je³eeJej DeeOeeefjle Jejerÿ (efmeveer³ej), keÀefveÿ(p³egefve³ej) Demee YesoYeeJe
kesÀuee peelees. Je=×eb®eer mce=leer keÀcekegÀJele Demeles. ueneve cegueebvee mecepe keÀceer Demeles. ³ee HetJe&ûeneb®ee
meceeJesMe nesCes.
6) ÒeosMeeJej DeeOeefjle HetJe&ûen :
efJeefMeä ÒeosMe ceeieemeuesuee Deens. l³ee ÒeosMeeletve Menjele ³esCeejs ueeskeÀ Demebmke=Àle DeeefCe
iegvnsieejer ÒeJe=Êeer®es Demeleele. DeMee meJe& HetJe&ûeneb ®ee ³eele meceeJesMe neslees.munotes.in
110
HetJe&ûeneb®eer keÀejCes :
1) ÒemeejceeO³eces : otjoMe&veJejerue efJeefJeOe Jeeefnv³ee ef®e$eHeì ³ee ceeO³eceeletve cegueebceO³es DeveskeÀ
HetJe&ûen efvecee&Ce nesleele. efJeefMeä JeCee&®es DeeefCe JebMee®es ueeskeÀ otjoMe &ve DeeefCe ef®e$eHeìebceO³es JeejbJeej
efometve ³esleele. l³eecetUs HetJe&ûen efvecee&Ce neslees.
2) meeceeefpekeÀ ceeHeob[ : meeceeefpekeÀ ceeHeob[evegmeej keÀesCeleer ke=Àleer ³eesi³e, keÀesCeleer DeefYeJe=Êeer
³eesi³e Deens ns efMekeÀefJeues peeles. Ò el³eskeÀ meceepeele pes ceeHeob[ Demeleele l³eevegmeej HetJe&ûen efvecee&Ce
nesleele.
3) Deeblejef¬eÀ³es®ee DeYeeJe : J³ekeÌleer®ee meceepeeleerue Flej ueeskeÀebyejesyej DeeefCe meceepeeyejesyej
DeefleMe³e ce³ee&efole mebHeke&À Demesue lej l³eeletvener l³ ee meceepe IeìkeÀeyeeyele J³ekeÌleer®³ee ceveele HetJe&ûen
efvecee&Ce neslees. DeeHeuee efJeefMeä peele, Oece&, Jeie& DeMee meceepe IeìkeÀeyeeyele ce³ee&efole mebHeke&À
Demeu³eecetUs®e l³eeyeeyele DeeHeu³ee ceveele DeveskeÀ HegJe&ûen efvecee&Ce nesleele.
4) efMekeÀJeCe : DeeHeCe ueneveHeCeeceO³es DeeF& -Je[erue, efMe#ekeÀ, meceJe³emkeÀ ³eeb®³eekeÀ[tve DeveskeÀ
ieesäer efMekeÀlees DeeefCe l³eevegmeej DeeHeues cele le³eej nesles. DeMee J³ekeÌleerb®³ee Jele&veeletve J³ekeÌleer DeveskeÀ
HetJe&ûen efMekeÀles. e fJeefMeä meceepeieìeyeeyele vekeÀejelcekeÀ HetJe&ûen ³ee ueeskeÀebkeÀ[tve®e J³ekeÌleerceO³es efvecee&Ce
kesÀues peeleele.
5) J³ekeÌleerHeg{erue DeeoMe& : ueneve ceguee®es DeeHeues DeeF&Je[erue, efMe#ekeÀ, meceepeeleerue Jeefjÿ
J³ekeÌleer DeeoMe&mLeeveer D emeleele. ³ee ueeskeÀeb®³ee Jele&veeletve J³ekeÌleerceO³es DeveskeÀ HetJe&ûen efvecee&Ce nesleele.
6) mHeOee& : oesve ieìeleerue mebIe
DeeefCe Flej efþkeÀeCeer mebOeer efoueer peele Demesue lej ogmeN³ee meceepeieìeJej Dev³ee³e neslees l³eecegUs
ogmeN³ee meceepeieìe®³ee J³ekeÌleerceO³es DeveskeÀ HetJe&ûen efvecee&Ce nes leele.
7) He#eHeeleer %eeveÒeef¬eÀ³ee : He#eHeeleer %eeveÒeef¬eÀ³esceO³es DeeHeu³eekeÀ[s ieesUe nesCeeN³ee ceeefnleer®ee
menmebyebOe ueeJeleevee pej He#eHeeleer Òeef¬eÀ³es®ee DeJeuebye kesÀuee lej efve
8) meeceeefpekeÀ ÞesCeerkeÀjCe : meceepeeleerue ueeskeÀ meceepee®eer efJeefJeOe ieìele efJeYeeieCeer keÀjlee le.
DeeHeu³ee ieìele ueeskeÀebvee les Deece®ee otmeN³ee ieìeleerue ueeskeÀebvee l³eeb®ee Demes les mebyeesOeleele. JebMe,
Oece&, efuebie, Je³e, JeCe& eEkeÀJee J³eJemee³e Demes keÀesCelesner keÀejCe ³ee ÞesCeer keÀjC³eeme Hegjsmes Demeles.
DeeHeu³ee ueeskeÀ ebyeeyele vekeÀejelcekeÀ YeeJevee l³eeb®³eeceO³es efvecee&Ce nesles.
9) J³eefkeÌlecelJe efYeVelee : DeefOekeÀejer ÒeJe=Êeer®es J³eefkeÌlecelJe Dee¬eÀceCe Jele&vee®es DeeefCe mJele:yeÎue
lemee HetJe&ûen DemeCeejs Demeles. keÀener J³eefkeÌlecelJe ner Del³eb le leeþj Demeleele. ns eEkeÀJee les ³eeHewkeÀermunotes.in
111
SkeÀe®e ceeiee&®ee les DeJeuebye keÀjleele. ceO³eceeie& l³eebvee ceev³e vemelees. keÀener J³eefkeÌle He#eHeeleer efJe®eej
keÀjCeeN³ee Demeleele.
10) meceJe³emkeÀ : keÀener HetJe&ûen meceJe³emkeÀ J³eefkeÌleke À[tve J³ekeÌleerceO³es ³esle Demeleele. efJeefMeä
meceepe ieìeyeeyele®ee ¢äerkeÀesve ns ³ee®es GoenjCe Deens. efJeefMeä peele, peceele, Oece& DeMee
ieìeyeeyele®es Òemebie DeeefCe DevegYeJe ³eeb®es Deeoeve Òeoeve DeeHeCe DeeHeu³ee meceJe³emkeÀ J³ekeÌleeryej esyej
keÀjerle Demelees. l³eeletve DeveskeÀ HetJe&ûen Jee{eruee ueeieleele.
HetJe&ûeneJej ceele keÀjC³eemeeþer Ghee³e³eespevee :
1) ³eesi³e efMekeÀJeCe : meJe&Oece& meceYeeJe, meefn
osTve DeeHeCe HetJe&ûen veenermes keÀª MekeÀlees. HeeuekeÀeb®es ÒeyeesOeve Jeie& IesTve cegueebceO³es HetJe&ûen efvecee&Ce
keÀjCeejs Dee®eej -efJe®eej peeCeerJeHetJe&keÀ otj þsJeC³eeyeeyele DeeHeCe l³eeb®es ÒeyeesOeve keÀª MekeÀlees.
l³ee®eÒeceeCes HetJe&ûenecegUs oesIeeb®esner vegkeÀmeeve nesles ³ee®eer peeCeerJe HeeuekeÀebvee keÀªve efoueer Heeefnpes.
HetJe&ûen J³ekeÌleerceO³es GlmegkeÀlee, efYeleer DeeefCe Üs
2) meceepeieìeceO³es megmebJeeo Jee{efJeCes : oesve meceepe ieìeleerue megmebJeeo SkeÀceskeÀebyeÎue®es HetJe&ûen
otj keÀjC³eeme ceole keÀjlees. ³eemeeþer oesve ieìebceO³es efJeO ee³ekeÀ mebyebOe efJekeÀefmele Peeues Heeefnpes. oesve
ieìeleerue megmebJeeo DeeefCe menkeÀe³e& ³eecegUs vekeÀejelcekeÀ YeeJevee keÀceer nesles. oesve meceepeeleerue meec³e
SkeÀceskeÀebvee mecepeles. SkeÀceskeÀebleerue meceepe DeeefCe HejmHejebyeÎue DeekeÀ
meyebOeebcetUs vekeÀejelcekeÀ YeeJevee keÀceer nesle peeles.
3) Òemeej ceeO³eces : otjoMe&ve, ef®e$eHe ì, Jele&ceeveHe$es ³ee ceeO³eceebveer Oece&efvejHes#e ¢efäkeÀesve
mJeerkeÀeªve keÀe³e&¬eÀce Òemeeefjle keÀjeJesle. ef®e$eHeìeb®³ee yeeyeleerle mesvmee@j yees[& cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej
Hee[t MekeÀles. HetJe&ûen ogef
4) DeeoMe& : meceepeeleerue DeeoMe& J³eefkeÌlecelJe J³ekeÌleer®³ee Jele&veeJej HeefjCeece keÀjleele. DeeF& -Je[erue
DeeefCe efMe#ekeÀ ns DeeHeues DeeoMe& De meleele. ³eeefMeJee³e meceepeeleerue G®®e HeoeJej DemeCeeN³ee J³ekeÌleer
Goe. jepekeÀer³e J³ekeÌleer, meceepemegOeejkeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ #es$eeleerue J³ekeÌleerner DeeoMe& Demet MekeÀleele.
³ee J³ekeÌleerkeÀ[tve HetJe&ûenotef
ÒekeÀej®ee mecepe efvec ee&Ce keÀjCes ns HetJe&ûene®es ÒecegKe keÀejCe Deens. pej DeeHeCe ne mecepe otj kesÀuee lej
HetJe&ûen DeefmlelJeele jenCeej veener. meceepeeceO³es DeeHeuee Deiej HejkeÀe Demes Jeieer&keÀjCe ve keÀjlee
meJe&®e DeeHeues Deensle DeMeer YeeJelee efvecee&Ce keÀ jlee Deeueer Heeefnpes.munotes.in
112
6) efJe®eejHetJe&keÀ yeoue : HetJe&ûenotef
Iesleu³eeme DeeHeues HetJe&ûen otj nesT MekeÀleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-1) HetJe&ûen cnCepes keÀe³e les meebiegve HetJe&ûene®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
2) HetJe&ûene®eer keÀejCes meebietve HetJe&ûen efveJeejCeemeeþer Ghee³e ³eespevee met®eJee.
6.5 leCeeJe DeeefCe mebIe
ÒeemleeefJekeÀ :
Dee¬eÀcekeÀlee DeeefCe efnbmee®eej ner ceeveJeer meceepee®eer DeìU JewefMeäîes Deensle. SsefleneefmekeÀ
IeìveebJeªve Demes ue#eele ³esles keÀer Dee¬eÀcekeÀlescegUs DeveskeÀ ³eg×s Ie[tve Deeueer, ceeveJeer DeefmlelJe
Oeeske̳eele Deeues. oesve cene³eg×s, Jee{lee onMeleJeeo, peele DeeefCe Jeie& mebIe
ieìeuee meecegoeef³ekeÀ mebIe
meO³ee®³ee keÀeUeleerue meeceev³e Ieìvee nes³e.
[esuee[& ³eeb®³eeceles Dee¬eÀcekeÀlee cnCepes Demes Jele&ve keÀer p³ee®ee GÎsMe efveoxefMele J³ekeÌleerme
Fpee Heesn®eefJeCes ne Demelees. ³eece O³es MeejerefjkeÀ DeeefCe ceewefKekeÀ DeMee oesvner Dee¬eÀcekeÀles®ee meceeJesMe
neslees. Dee¬eÀcekeÀlee Òel³e#e DeeefCe DeÒel³e#e Demet MekeÀles.
keÀejCes :
1) ef®eLeeJeCeer : meeceeefpekeÀ vesle=lJe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[tve efoueer peeCejer Òel³e#e ef®eLeeJeCeer ns
meeJe&peefvekeÀ Dee¬eÀcekeÀles®es ÒecegKe keÀejCe Demeles. Flejebvee meelel³eeves ceejuesues meewc³e ìesceCesmeg×e
Dee¬eÀcekeÀlesuee keÀejCe þjleele. FlejebkeÀ[tve efoueer peeCeejer ef®eLeeJeCeer ns Dee¬eÀcekeÀlesceO³es cenÊJee®eer
YetefcekeÀe Heej Hee[les. pesJne FlejebkeÀ[tve Dee¬eÀcekeÀles®ee DevegYeJe ³eslees lesJne DeeHeCe l³eeHes#ee DeefOekeÀmunotes.in
113
ÒeceeCeele Dee¬eÀcekeÀ neslees. jeieeuee ef®eLeeJeCeer osCeeN³ee IeìkeÀebceO³es MeejerefjkeÀ Dee¬eÀcekeÀlee, ceewefKekeÀ
Dee¬eÀcekeÀlee, Deefle mebJesoveefMeuelee, leg®ílee, DeÒeeceeefCekeÀHeCee, DekeÀe³e&#ecelee ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
m$eer DeeefCe Hegª
JeeF&ì HeefjCeece nesleele.
2) JewHeÀu³e : efJeHeÀuelee, efv ejeMee ner vesnceer Dee¬eÀcekeÀlesuee ®eeuevee osCeejer Demeles. Dee¬eÀcekeÀles®ee
Go³e vesnceer JewHeÀu³eeletve neslees. JewHeÀu³eeves ûeemeuesu³ee J³ekeÌleer vesnceer Dee¬eÀcekeÀlesuee keÀejCe MeesOele
Demeleele.
3) efJemLeeefHele Dee¬eÀcelee : pesJne S KeeÐee meyeU J³ekeÌleer eEkeÀJee ieìeefJeª× Dee¬eÀcekeÀ nesCes
DeeHeu³eeuee HesueCeejs vemeles lesJne l³ee®ee jeie DeeHeCe DeeHeu³eeHes#ee otye&ue J³ekeÌleer eEkeÀJee ieìebJej
keÀe{lees. l³eeuee efJemLeeefHele Dee¬eÀcekeÀlee Demes cnCeleele. DeeHeCe p³ee®³ eeJej ne jeie keÀe{lees lees
DeeHeuee keÀefveÿ, DeeHeueer Helveer, cegues ³eeHewkeÀer Demet MekeÀlees, keÀer pees peMeeme lemes Òel³egÊej osT
MekeÀle veener.
4) ceeO³eceeletve oeKeefJeuee peeCeeje efnbmee®eej : otjoMe&ve DeeefCe ef®e$eHeìeletve oeKeefJeu³ ee
peeCeeN³ee efbnbmee®eeje®ee J³ekeÌleer®³ee ¢äerkeÀesveeJej, YeeJeveebJej DeeefCe Jele&veeJej HeefjCeece neslees. leMee®e
ÒekeÀej®es Jele&ve oMe&keÀekeÀ[tve nesles. mebMeesOeve DeY³eemeeJeªve Demes efometve Deeues Deens keÀer,
ceeO³eceebceOetve oeKeefJeu ³ee peeCeeN³ee efnbmee®eejecetUs oMe&keÀebceO³es eEnmee®eeje®eer YeeJevee Jee{les.
5) GÊespekeÀ Jele&ve : GÊespekeÀ ceeveefmekeÀ Jele&veecetUs ceesþe DeeefCe keÀke&ÀMe DeeJeepe, mHeOee&lcekeÀ
neJeYeeJe, MekeÌleer ÒeoMe&ve ³eecegUs Dee¬eÀcekeÀlesuee ®eeue vee efceUles.
6) ueQefiekeÀ celmej : ueQefiekeÀ celmej ns SkeÀ Dee¬eÀcekeÀles®es cenÊJee®es keÀejCe Deens. ³eeceO³es J³ekeÌleeruee
Demes Jeeìles keÀer l³ee®eer efÒe³e J³ekeÌleer ogmeN³ee J³ekeÌleeryejesyej DeveweflekeÀ mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjles Deens.
³ee efmLeleerle l³eeuee efÒe³e J³ekeÌleer®ee Ye³ebkeÀj jeie ³eslees DeeefCe efÒe³e J³ekeÌleer eEkeÀJee ÒeeflemHeOeea eEkeÀJee
oesIeebvee efMe#ee keÀjC³ee®eer ³eespevee DeeKelees.
7) efyeYelme ef®e$eCe : eEnmekeÀ mJeªHee®³ee efyeYelme ef®e$eHeìebcetUs Heg ª
peemleerle peemle Heent ueeieles. yeueelkeÀejemeejK³ee iegvnîee®es l³eebvee HeÀejmes ieebefYe³e& Jeeìle veene r.
yeueelkeÀejeuee yeUer He[uesu³ee J³ekeÌleeryeÎue l³eebvee HeÀejMeer menevegYetleer Jeeìle veener.
8) ceÐeHeeve : ceeveme Meem$e%eeb®³ee celes ceÐeHeeve DeeefCe Dee¬eÀcekeÀlee ³eeceO³es efvekeÀì®ee mebyebOe Deens.
efyeDej yeej, ne@ìsume, Hejefceì ªce De Mee efþkeÀeCeer ueeskeÀ ceÐeHeeHe keÀjleele DeeefCe Dee¬eÀcekeÀ ÒeJe=Êeer
efvecee&Ce nesles.munotes.in
114
9) ÒeeosefMekeÀ Demeceleesue : Yeejleeleerue keÀener Yeeie efJekeÀefmele lej keÀener Yeeie DeefJekeÀefmele Deensle.
DeMeeJesUer ceeieeme jep³e eletve DeeHeu³ee jep³eele ³esTve DeeHeu³eeMeer ueeskeÀ mHeOee& keÀª ueeieues keÀer
l³eeb®ee DeeHeu³eeuee jeie ³eslees. l³eeletve YetefceHet$e ner mebkeÀuHevee Heg{s ³esles. veeskeÀN³ee DeeefCe Flej
mebOeerceO³es yeensj®³ee ueeskeÀebvee [eJeueues peeles. l³ eecegUs mebIe
SKeeoe cegÎe G®euetve Oejleele l³eeuee peeleer³e mJeªHe efoues peeles. mebyebOeerle cegÎe DeefOekeÀ mebJesoveMeerue
keÀªve l³ee®es peeefnj ÒeoMe&ve kesÀues peeles. l³eecegUs Dee¬eÀcekeÀlesuee ®eeuevee efceUles.
11) Oeeefce&keÀ Je peeleer³e IeìkeÀ : DeveskeÀ Oeeefce&keÀ Je peeleer³e IeìkeÀ Dee¬eÀcekeÀlesuee ®eeuevee osleele.
Oeeefce&keÀ YesoYeeJe peceeleJeeoeuee ®eeuevee oslees. mJele:®ee Oece& DeeefCe peele ³eeyeÎue®³ee DeJeemleJe
keÀuHevee Dee¬eÀcekeÀlesuee ®eeuevee osleele.
12) ef®e[Keesj Je=Êeer, met[YeeJevee : Lees[îeeM³ee ef®eLeeJeCeervesmeg×e HeÀej ceesþer GÊespekeÀ ke=Àleer
keÀjCes. YeeJeefvekeÀ Òeefleef¬eÀ³es®es DeeflejskeÀer ÒeoMe&ve DeeefCe met[ YeeJevesves ef®eLeeJeCeer osCes ³eecegUs
Dee¬eÀcekeÀlee Jee{les.
13) Me$etlJee®eer YeeJevee : otmeN³eeyeÎue Deblece&veeceO³es DemeCeejer Me$etlJee®eer YeeJevee meg×e Dee¬eÀcekeÀ
ÒeJe=Êeeruee ®eeuevee osles. HegjsMee cee efnleerefMeJee³e otmeN³eeJej kesÀuesu³ee DeejesHeecetUsmeg×e Dee¬eÀcekeÀlee
efvecee&Ce nesles.
14) DeelceHetpee DeeefCe Denbieb[ : keÀener J³ekeÌleer HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele mJe³ebkeWÀefêle Je DeelceHetpekeÀ
Demeleele. mJele:®³ee ¢efäkeÀesveeJej l³eeb®e er DeeflejskeÀer Þe×e Demeles. ³ee ÒeJe=Êeer®ee DeeflejskeÀ
Dee¬eÀcekeÀlesuee keÀejCeerYetle þjlees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-1) leCeeJe DeeefCe mebIe
115
6.6 meejebMe
Deepe®³ee ³egieeceO³es Òel³eskeÀeuee leCeeJe DeeefCe mebIe
DeeHeues Je®e&mJ ener mLeeefHele keÀjC³emeeþer Òe³elveMeerue Demeles. leCeeJe ner Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee
peerJeveeleerue JeemleefJekeÀlee Deens. Òel³eskeÀeuee keÀceer -DeefOekeÀ ÒeceeCeele leCeeJeeuee meeceesjs peeJes ueeieles.
efJeefJeOe keÀejCeemleJe pesJne leeCe efvece e&Ce nesleele lesJne HeefjefmLeleeruee meeceesjs peeCes ne®e SkeÀ He³ee&³e
Demelees. leCeeJe Je mebIe
mebIe
l³eeJej Ghee³e³eespevee keÀjCes iejpes®es Demeles. DeeHeCe leCeeJe DeeefCe mebIe
HetJe&ûen Je ®eekeÀesj erye× efJe®eejmejCeercetUs GodYeJeCeeN³ee mecem³eeb®es DeekeÀueve keÀªve l³ee mecem³ee
mees[efJeC³eemeeþer J³ekeÌleer Òe³elve keÀª MekeÀles.
6.7 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve
1)mebIe
3)HetJe&ûen DeeefCe l³eeb®eer Jew³eefkeÌlekeÀ efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe mHeä keÀje
4)Dee¬eÀcekeÀJe=Êeer DeeefCe eEnmee®eej cnCepes keÀe³e?
5)efìHee efuene.
1) veerleerlel Jes
2) cegueYetle ceeveJeer cetu³es
3) mee®esyebo keÀuHevee
4) Dee¬eÀcekeÀ Je=Êeer
5) eEnmee®eej
munotes.in
116
IeìkeÀ -7
mecekeÀeueerve meceepeeleerue leCeeJe DeeefCe mebIe
Heeþe®eer j®evee –:
7.0 Heeþe®eer GefÎäîes
7.1 ÒeemleeefJekeÀ
7.2 mebIe
7.4 cee@muees®ee DeelceHetleea efme×eble
7.5 mebIe
7.8 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve.
7.0 Heeþe®eer GefÎäîes
mebIe
ceemuees®ee DeelceHetleea efme×eble mecepeeJetve IesCes.
mebIe
mebIe
mebIe
117
7.2 mebIe
JesUer ceveele peeie=le nesleele l³eeJesUer mebIe
GodYeJet MekeÀlees. DecesefjkeÀve ceevemeMeem$e%e kegÀì& u³etFve ¿eeb®³ee celes peJeUHeeme meceeve leekeÀo
Demeuesu³ee MekeÌleer pesJne HejmHej efJeª× efoMeebveer Heg{s ³esT ueeieleele, lesJne mebIe
mebIe
DeekeÀ
He³ee&³e ®eìkeÀve mJeerkeÀejuee peeT MekeÀlees.
2) Jepe&ve -Jepe&ve mebIe
vemelees, HeCe DevegÊeerCe& Peeu³eeyeÎue Iej®³eeb®eer yeesueCeerner Kee³e®eer vemeleele. peerJeveele Demes DeveskeÀ
Òemebie ³esleele keÀer pesJne DeMee ÒekeÀejs oesve DeefÒe³e ieesäeRHewkeÀer SkeÀer®eer efveJe[ keÀjCes Y eeie He[les.
3) DeefYeiece -Jepe&ve mebIe
neslees. Hejbleg ueies®e Demeener efJe®eej l³ee®³ee ceveele ³eslees keÀer DeeHeCe Pee[eJeªve He[uees lej keÀe³e
nesF&ue? HeCe efJe®eej kesÀu³eeveblej p³ee efJe®eejMekeÌleer®ee ÒeYeeJe l³ee®³eeJej He[lees, l³eeÒeceeCes
l³ee®³eekeÀ[tve efveCe&³e IesC³eele ³eslees.
4) ognsjer DeefYeiece mebIe
SKeeÐee J³ekeÌleeruee Iejer®e yemetve ceveesjbpeveemeeþer jsef[Dees SskeÀeJeemee Jeeìlees, HeCe GkeÀe[e HeÀej nesle
Demeu³eecegUs Iejele yemeJele veener, yeensj He[tve JeeleevegkegÀefuele efLeSìjceO³es yemetve efmevescee HeneJee Demes
cnìues lej efKeM eele l³ee #eCeer Hewmes vemeleele. ¿eeletve J³ekeÌleer JewHeÀu³eûemle nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.munotes.in
118
5) ognsjer Jepe&ve mebIe
Demeles. HeCe efleuee efceUt MekeÀCeejer veeskeÀjerner kebÀìeUJeeCeer DeeefCe keÀäe®eer Demeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-mebIe
leCeeJee®ee ³eMemJeerHeCes meecevee kesÀu³eeme leCeeJe keÀceer nesT MekeÀlees. peerJeveeleerue leCeeJeeb®eer
DeHeefjne³e&lee ue#eele Ieslee l³eeb®³eeMeer pegUJetve IesC³eemeeþer eEkeÀJee leCeeJeeuee ³eMemJeerHeCes leeW[
osC³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Ghee³e³eespevee keÀjlee ³esT MekeÀleele. ¿ee Ghee³e -³eespevee Heg{erueÒeceeCes
Deensle-
De) Jew³eefkeÌlekeÀ Ghee³e : J³ekeÌleerves mJele:®eer Jew³eefkeÌle keÀ HeeleUerJej keÀeUpeer Iesleu³eeme leCeeJe keÀceer
keÀjC³eeme ceolenesles eEkeÀJee leCeeJe efvecee&Ce®e nesle veener.
1) MeejerefjkeÀ Deejesi³e : MeejerefjkeÀ ¢<ìîee keÀcepeesj J³ekeÌleer leCeeJe menve keÀª MekeÀle veener.
l³eemeeþer J³ekeÌleer®es MeejerefjkeÀ Deejesi³e megOeejCes ne SkeÀcesJe Ghee³e Deens. ³eesi³e ÒekeÀejs J³ee³eece
kesÀu³eeme Je mekeÀme Deenej Iesleu³eeme leCeeJe menve keÀjC³ee®eer Mejerje®eer #ecelee Jee{les. MeejerefjkeÀ
#ecelee ®eebieueer jeefnu³eeme leCeeJeeb®es MeejerefjkeÀ H eefjCeece efve³eb$eCeele þsJelee ³esleele.
2) meeceeefpekeÀ mebyebOe : efvekeÀesHe meeceeefpekeÀ mebyebOeecegUs J³ekeÌleer Flejebyejesyej cew$eer®es mebyebOe jeKetve
Demeles. l³eecegUs l³eeuee Flejeb®³ee ceoleer®eer nceer Jeeìles. FlejebHeemetve $eeme nes Ceej veener, ³ee®eer
l³eeuee Kee$eer Jeeìles l³eecegUs l³ee®³ee ceveele SkeÀ DeeMeeJeeoer ¢äerkeÀesve le³eej neslees. l³eecegUs leCeeJe
keÀceer nesC³eeme ceole nesles.
3) keÀeue J³eJemLeeHeve : DeefleefjkeÌle keÀecee®ee leeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer keÀeue J³eJemLeeHeve DeefleMe³e
cenÊJee®es Deens. ÒeeOeev³e ¬eÀceeves HetCe& #ecelesves keÀeces kesÀu³eeme Je efoJemeYejeleerue keÀecee®es JesUeHe$ekeÀ
le³eej kesÀu³eeme leCeeJee®ee meecevee keÀjeJee ueeieCeej veener.munotes.in
119
4) mJe³eb efve³eb$eCee : leCeeJeHetCe& Heefj efmLeleerle mJele:Jej efve³eb$eCe þsJeCes, ceveeJej efve³eb$eCe þsJeCes Je
JeeieCegkeÀerJej efve³eb$eCe þsJeCes ns HetCe&HeCes J³ekeÌleer®³ee neleele Demeles. l³eecegUs mJe³eb efve³eb$eCeecegUs ner
leCeeJe ìeUlee ³esT MekeÀlees.
5) cevee®eer HetJe&le³eeje r :YeefJe<³eeleerue leCeeJe IeìkeÀeb®ee Deieesoj Deboepe IesTve keÀesCekeÀesCel³ee
De[®eCeer GodYeJet MekeÀleele, l³eeJej keÀMeer ceele keÀjlee ³esF&ue, ³eeyeeyele Deieesoj cevee®eer HetJe&le³eejer
keÀ©ve þsJeueer lej leCeeJee®eer efleJe´lee keÀceer nesle s.
6) leCeeJecegkeÌleer®es ÒeefMe#eCe : ³eesie, ÒeeCee³eece DeeefCe O³eeveOeejCee ³eeÜejs MejerjeJejerue leeCe keÀceer
keÀjlee ³eslees. O³eeveOeejCescegUs SkeÀeûelee Jee{les, l³eecegUs ceveeJejerue leeCe keÀceer neslees. Meeble yemetve
mebieerle SskeÀu³ee me leCeeJeeHeemetve cegkeÌleer efceUt MekeÀles.
7) Jew³eefkeÌlekeÀ o#elee : Jew³eefkeÌlekeÀ HeeleUerJej o#elee Iesleu³eeme leCeeJeeb®eer leerJe´lee keÀceer nesles.
meblegefuele Deenej, mekeÀejelcekeÀ efJe®eej, íbo, efce$e F. cegUs leCeeJe keÀceer keÀjC³ee me ceole nesles.
ye) mebIeìveelcekeÀ Ghee³e³eespevee : keÀeceieejebvee leCeeJee®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesC³ee®es keÀejCe
cnCepes l³eeb®³ee veeskeÀjermebyebOeerlemecem³ee nes³e. l³eecegUs mebIeìvesves DeeHeu³ee keÀeceieejeb®ee leCeeJe keÀceer
keÀjC³eemeeþer keÀenerGhee³e³eespevee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ¿ee Ghee³e³eespevee Heg{erue ÒeceeCes keÀjlee
³esleerue.
1) keÀecee®³ee mJe©Heele DevegketÀue yeoue : mebIeìveelcekeÀ Ghee³e³eespeveebceO³es keÀecee®³ee mJe©Heele
DevegketÀue yeoue Ie[Jetve DeeCe ues peeleele. keÀecee®³ee mJe©Heele yeoue kesÀu³eeme keÀeceieeje®³ee
keÀeceeleerue ®eekeÀesjerye×HeCee keÀceer nesTve l³eeuee veJeerve keÀeceele veeefJeC³ee®ee DevegYeJe oslee ³eslees. DeMee
ÒekeÀejs keÀe³e&yeoue kesÀu³eeme leCeeJe keÀceer nesT MekeÀlees.
2) efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle meceeJesMe : keÀeceieejebvee J³eJemLeeHeve Je efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle menYeeieer keÀ©ve
Iesleu³eeme l³eebvee mJeeleb$³ee®ee ueeYe efceUsue. keÀeceieejebvee DeeJe[er®es Je ³eesi³e efþkeÀeCeer keÀece efou³eeme
leCeeJe keÀceer neslee s. keÀecee®³ee efþkeÀeCeer J³eJemLeeHevee®es oUCeJeUCe, ceeefnleer®ee KeguesHeCee þsJeu³eeme
keÀeceieej Je J³eJemLeeHeve ³eele Deblej jneCeej veener. iewjmecepe keÀceer nesTve leCeeJe keÀceer nesF&ue.
3) keÀecee®³ee DeeoMe& He×leer®ee DeJeuebye : keÀecee®³ee j®eves®ee DeveskeÀ Debieebveer efJe®eej keÀªve
keÀecee®eer DeeoMe& He×leer MeesOetve keÀe{eJeer keÀer peer DeefOekeÀ GlHeeokeÀ DeeefCe keÀeceieejebvee Deevebo osCeejer
Demesue. l³eecegUsner l³eeb®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e ®eebieues jenerue.
4) meuuee cemeuele : leCeeJeûemle keÀeceieejeb®³ee yeeyeleerle ceevemeesHe®eej le%eebkeÀ[tve meuuee GHeueyOe
keÀªve I³eeJee. eEkeÀyengvee DemLeeHevesceO³es DeMee ÒekeÀej®es ceevemeesHe®eeje®es efMe#eCe Iesleuesueer J³ekeÌleer
efve³egkeÌle keÀjeJeer keÀer peer keÀece ieejeb®³ee ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer keÀeUpeer IesF&ue. l³eecegUs keÀeceieejeb®ee
DeelceefJeéeeme Jee{sue Je les peerJeveekeÀ[s mekeÀejelcekeÀ ¢äerves Heenleerue.munotes.in
120
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-leCeeJe keÀceer keÀjC³ee®³ee Ghee³e³eespevee met®eJe e.
7.4 cee@muees®ee DeelceHetleea efme×eble
ÒesjCeeb®eer Je®e&mJeÞesCeer eEkeÀJee HeomeesHeevej®evee :
J³ekeÌleer®³ee Jele&vekeÀeueerve Jele&veeceeies ÒesjCee Demeles. ÒesjCee cnCepes J³ekeÌleeruee efJeefMeä efoMesves
keÀe³e&jle keÀje³euee ueeJeCeejer Je GefÎä ÒeeHle nesF&He³e¥le keÀe³ee&uee MekeÌleer HegjJeCeejer SkeÀ ceeveefmekeÀ
efmLeleer Deens. ceeCemee®³ee Jele&vee®ee efJekeÀeme mecepeeJetve I³ee³e®ee Demesue lej l³ee®³ee peerJeveeleerue
ÒesjCee, l³eeb®es legueveelcekeÀ cenlJ e DeeefCe ¬eÀce mecepetve I³eeJee ueeielees. ÒesjCee ner J³ekeÌleer®eer Deble:ÒesjCee
Demeles. leer Jele&veeÜejs yeenîeªHe OeejCe keÀjles. ÒesjCee -Jele&ve-GefÎä ³eebvee ÒesjCee ®e¬eÀ cnCeleele.
peesHe³e¥le GefÎä meeO³e nesle veener leesHe³e¥le ns ®e¬eÀ ®ee uet jenles.
Òeefme× ceevemeMeem$e%e Deye´ence S®e ceemuees ³eebveer ÒesjCeeb®eer Je®e&mJeÞesCeer eEkeÀJee
HeomeesHeevej®evee ne (Hierarchy of Motives) efme×evle ceeb[uee. l³eeb®³ee celes ceeveJeer
iejpeebceO³es cetueYetle ( basic ) iejpeebkeÀ[tve G®®e Òeefle ®³ee iejpeebkeÀ[s peeC³ee®ee HeomeesHeevej®evee
Deeke=ÀleeryebOe Demelees. ceemueesves Hee®e ÒekeÀej®³ee iejpeeb®ee ¬eÀce ³eeÒeceeCes meebefieleuee Deens.
1) MeejerefjkeÀ iejpee : peerJeble jenC³eemeeþer®³ee iejpee -YetkeÀ, leneve, efJeÞeebleer, keÀeceYeeJevee,
efveJeeje F.
2) megjef#eleles®³ee iejpee : GHeemeceej, nuuee, yeskeÀejer, DeHeIeele, DemLew³e& F.
3) meeceeefpekeÀ iejpee : Òesce, cew$eer, menJeeme, mJeerke=Àleer F.
4) mJelJe peHeC³eemeeþer®³ee iejpee : Òeefleÿe iejpee mJe³ebDeeoj, Deelce ieewjJe, Òeefleÿe, ceev³elee
F.
5) DeelceHetleea®eer /mJe³ebHetCe& nesC³ee®eer iejpe : iegCeeb®ee G®®e opee&®eer, ÞesÿlJee®eer, keÀe³e&#eceles®eer
DeefYeceeve³egkeÌle peeCeerJe, mepe&vemJeeleb$³e.
ceemuees®³ee celes efvecve opee&®³ee iejpee HetCe& Peeu³ eeveblej ceeCetme Jej®³ee opee&®³ee iejpeeb®ee
efJe®eej keÀjlees. SkeÀ iejpe HetCe& Peeu³eeJej l³ee®³eeHeg{erue iejpe ceeveJeer Jele&vee®eer ÒesjkeÀ þjles.
J³ekeÌleer®eer MeejerefjkeÀ megjef#eleles®eer, meeceeefpekeÀ Je ÒeefleÿeefJe
121
nesle peeles. l³ee ÒeceeCeele DeelceHetleea®eer ÒesjCee J³ekeÌleer®³ee peerJeveele ÒeyeU nesT ueeieleele. ceemuees®³ee
celes HetCe& Peeuesueer iejpe ner ÒesjkeÀ vemeles.
ceeveJeer iejpeeb®eer ÞesCeerj®evee eEkeÀJee meesHeeve j®evee :
pesJne efvecve opee&®eer iejpe yeN³eeHewkeÀer HetCe& nesles lesJne Òel³eskeÀ G®®e iejpe keÀe³e&jle nesles
DeeefCe HetCe& keÀjC³ee®eer ceeieCeer keÀjles. ceeCemee®³ee MeejerefjkeÀ, megj#ee DeeefCe meeceeefpekeÀ iejpee SkeÀe
HeeþesHeeþ SkeÀ HetCe& nesleele. Òeefleÿe iejpeener HetCe& keÀjlee ³esleele HeCe DeelceHetleea®³ee iejpee pemes keÀer
%eeveÒeeHleer, mepe&ve mJeeleb$³e, mJe³ebDeeoj nîee megHle #eceleeÜejs®e HetCe& keÀjeJ³ee ueeieleele.
DeelceHetleea cnCepes J³ ekeÌleerves DeeHeu³ee megHle iegCeeb®ee DeefJe
He[tve jenleele. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee efþkeÀeCeer mepe&veMeeruelee D emeles. veJeefveefce&leer®³ee #ecelee peei³ee
nesCes cnCepes DeelceHetleea®eer DeeJeM³ekeÀlee JeeìCes SkeÀ ÒekeÀejs J³ekeÌleer®³ee efJekeÀemee®es Debeflece GefÎä
cnCepes DeelceHetleea nes³e. meceepeele ³ee ìHH³eeHe³e¥le Heesnes®eCeeN³ee ueeskeÀeb®es ÒeceeC e 2 les 3 ìkeÌkesÀ
SJe{s®e Demeles. Òel³eskeÀ #es$eele DeelceHetleea®eer ÒesjCee ÒeyeU DemeCeejer ceespekeÀer®e ceeCemes veJeefveefce&leer
keÀjerle Demeleele. pemepemes DeelceHetleea®³ee ÒesjCesme JeeJe efceUsue lemelemes ceeCemeeuee meceeOeeve,
meeHeÀu³e peeCeJet ueeieles. DeelceHetleea®³ee ÒesjCee p³ee ÒeceeCeele HetCe& nesle peeleerue l³ee ÒeceeCeele
J³ekeÌleeruee SkeÀ mece=× DeebleefjkeÀ meceeOeeve efceUle peeles l³ee ÒeceeCeele leer ÒesjCee J³eefkeÌle®³ee peerJeveele
DeefOekeÀeefOekeÀ cenÊJe efceUJele peeles. DeelceHetleea cnCepes veJeefveefce&leer®eer eEkeÀJee mepe&veMeerueles®eer ÒesjCee
nes³e.
keÀle&yeieej ceeCemes meeceev³e ceeCemeeHes#ee keÀesCel³ee yeeyeleerle JesieUer Demeleele.
ceemuees DeeefCe menkeÀeN³eebveer Deuyeì& DeeF&ve mìeF&ve, pee@pe& Jee@efMebiìve, keÀeJe&j DeMee DeveskeÀ
keÀle&J³eÒesjCee ÒeyeU DemeCeeN³ee J³ekeÌleeR®ee meKeesue DeY³eeme kesÀuee. keÀener Jele&ceeve keÀle&yeieej
J³ekeÌleeR®³ee cegueeKeleer Iesleu³ee. l³eebvee ³ee ceeO³eceeletve keÀle&yeieej ceeCemes meeceev³e ceeCemeeHe s#eemunotes.in
122
keÀesCel³ee yeeyeleerle JesieUer Demeleele ns MeesOetve keÀe{e³e®es nesles. efvejer#eCeeletve ³eeyeeyele efceUeuesueer
GÊejs DeMeer.
1) mJele:efJe
keÀle&J³e ÒesjCee Òeyeue DemeCeeN³ee J³ekeÌleerbvee JeemleJee®es ®eebieues %eeve Demeles. SketÀCe peie pemes Deens lemes
HelkeÀjC³ee®eer l³eeb® eer le³eejer Demeles. l³eebvee De%eevee®eer efYeleer vemeles. Gueì efpe%eemee Demeles.
2) mJe³ebmHegÀle&lee Je mJeeYeeefJekeÀHeCee : DeelceÒesjerle J³ekeÌleer l³eeb®³ee ke=ÀleerceO³es mJe³ebmHetÀle&
Demeleele. les DeeHeu³ee YeeJevee oeyetve ìekeÀerle veen erle. keÀle&yeieej J³ekeÌleer®³ee Jele&veele mJeYeeefJekeÀlee
Demeles. keÀesCeleerner ke=Àef$ecelee efkebÀJee leCeeJe vemelees.
3) G®®e veweflekeÀlee : DeelceÒesjerle J³ekeÌleerb®ee G®®e veweflekeÀ efJekeÀeme Peeuesuee Demelees. efce$e DeeefCe
efÒe³e J³ek eÌleerb®³ee keÀu³eeCee®ee les efJe®eej keÀjleele. l³eeb®³eeyeÎue les menevegYetleer oeKeefJele veenerle.
4) efve<þe : DeelceÒesefjle J³ekeÌleer DeeHeu³ee keÀe³ee&Òeefle efveÿeJeble Demeleele les HewMeemeeþer eEkeÀJee
Òeefme×ermeeþer keÀe³e& keÀjerle veenerle.
5) mecem³esJej keWÀefêYetle : keÀle&yeieej J³ekeÌleer mJele:®³ee®e mecem³eeble iegbletve He[le veenerle.
mecem³esJej ue#e keWÀefêle keÀjleele, peieekeÀ[s leìmLeHeCes Heenleele.
6) mJee³eÊe Je mJeeJeuebyeer : keÀle&yeieej J³ekeÌleer mJee³eÊe Je mJeeJeuebyeer Demeleele. keÀesCee®esner iegueece
yeveCes l³eebvee DeeJe[le veener.
7) GlmegkeÀlee : keÀle&yeieej J³ekeÌleer meeO³ee efJe
GlmegkeÀ Demeleele.
8) GoejHeCee : jeie, GleeJeUsHeCee ³ee ceeveJeer efJekeÀejeb®ee l³eebveener DevegYeJe ³eslees. lejerner mecepetve
IesTve les FlejebMeer GoejHeCes Jeei eleele. l³eebvee SketÀCe ceeveJepeeleeryeÎue meKeesue menevegYetleer Demeles.
keÀle&yeieej J³ekeÌleerceO³es Jejerue iegCe Dee{Ule Demeues lejer ³ee J³ekeÌleer keÀesCeer meblemeeOet vemeleele.
l³eeb®³ee efþkeÀeCeerner keÀener oes
123
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-ceemuees®ee DeelceHetleea efme×eble mHe<ì keÀje.
7.5 mebIe
1) JeeìeIeeìer : oesvner HejmHej efJejesOeer ieìeb®es mebIe
Òe³elve kesÀuee peelees.
2) meÊee, DeefOekeÀejeves mebIe
124
ueeielees. DeMeer YetefcekeÀe þsJeu³eeefMeJee³ e le[pees[ nesle veener. le[pees[erceO³es pemee kegÀCeer®e efpebkeÀle
veener lemee®e HetCe&HeCes keÀesCeer njle ner veener. le[pees[ercegUs mebIe
peeles. l³eecegUs oesvner yeepetbvee meejKes®e meceeOeeve efceUles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-mebIe
ÒekeÀì Peie[e cnCepes mebIe
ieìebceOeerue Demet MekeÀlees. l³eecegUs meceepeele DeMeeblelee DeeefCe peeleer³e Üs
peceeleJeeo, ÒeosMeJeeo ue#eele ve Ieslee eEnmee, obieueer Deeìeske̳eele DeeCeC³eeme Je DeHejeO³eebvee keÀþesj
efMe#ee kesÀu³eeme Hegvne eEnmee®eej keÀjC³ee®eer efnccele keÀesCeer keÀjCeej veener. l³eecegUs Meeblelee ÒemLeeefHele
nesF&ue.munotes.in
125
2) efMe#eCe : osMeele Meeblelee Je peeleer³e meueesKee ÒemLeeefHele keÀjC³eele efMe#eCe cenÊJee®eer YetefcekeÀe
yepeeT MekesÀue. ueeskeÀebceO³es menkeÀe³ee&®eer Je efJeéeemee®eer efveefce&leer Peeu³eeme eEnmee®eeje®es ÒeceeCe keÀceer
nesTve Meeblelee ÒemLeeefHele nesF&ue.
3) ÒemeejceeO³eceeb®eer YetefcekeÀe : meceepee®³ee meJe& peeleer -Oecee&le efce$elJee®eer YeeJevee efv ecee&Ce
keÀjC³ee®es keÀece Òemeej ceeO³eces keÀ© MekeÀleele. efce$elJee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesC³eemeeþer Òemeej
ceeO³eceebveer meceepeeJej ÒeYeeJe He[sue DeMee ÒekeÀej®³ee keÀe³e&¬eÀceeb®es Dee³eespeve kesÀues Heeefnpes.
4) pevepeeie=leer : mejkeÀej, mJe³ebmesJeer mebIeìvee Je Òemeej ceeO³eces ³eebveer SkeÀef$eleHeCes pevepeeie=leer
kesÀu³eeme l³ee®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej ÒeYeeJe efometve ³esF&ue. ueeskeÀebvee Meebleles®es, mLew³ee&®es cenÊJe HeìJetve
efou³eeme meceepeele Meeblelee ÒemLeeefHele nesF&u e.
5) peeleer³e meueesKee DeeefCe Meeblelee : oesve ieìeleerue SkeÀceskeÀebyeÎue®es HegJe&ûen otj keÀªve peeleer³e
meueesKee DeeefCe Meeblelee ³eebvee ®eeuevee efoueer Heeefnpes.
6) efveKeU DeeefCe efvejesieer mHeOee& : meceepeeleerue oesve eEkeÀJee Deve skeÀ ieìele DemeCeejer mHeOee&
efveKeU DeeefCe efvejesieer DemeeJeer.
7) Oece&efvejHes#e DeeefCe leke&ÀMeg× meeefnl ³eefveefce&leer : efvejesieer Oece&efvejHes#e DeeefCe leke&ÀMeg×
meeefnl³eefveefce&leerÜejs Dee¬eÀcekeÀlee DeeefCe eEnmee efve³ebef$ele keÀj lee ³esF&ue.
8) meeceeefpekeÀ mebmLeeb®eer YetefcekeÀe : meeceeefpekeÀ Deblej keÀceer keÀjC³eele DeeefCe efvejesieer meeceeefpekeÀ
JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³eele mJe³ebmesJeer mebmLee cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[t MekeÀleele.
9) mejkeÀej®eer peyeeyeoejer : mejkeÀej, mJe³ebmesJeer mebmLee DeeefCe efMe#eCele%e ³eebveer meceepeeleerue
keÀesCel³eener IeìkeÀeuee yeepetuee ìekeÀues peele veener ³ee®eer keÀeUpeer Iesleueer Heeefnpes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´Mve-peeleer³e meu eesKee DeeefCe Meeblelee ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es Ghee³e met®eJee.munotes.in
126
7.7 meejebMe
peieeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee meO³ee®³ee keÀeUele leCeeJe, JewHeÀu³e, mebIe
leCeeJe DeeefCe mebIe
MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ Deepeejebvee meeceesjs peeJes ueeieles. leCeeJee®es J³eJeefmLele efvejmeve kesÀu³eeme Je
l³eemeeþer Ghee³e ³eespevee DeeKeu³eeme DeveskeÀ mecem³eebHeemetve J³ekeÌleer®eer cegkeÌlelee nesT MekeÀles.
meeceeefpekeÀ mebyebOe, mJeefve³eb$eCe, MeejerefjkeÀ Deejesi³e F. Üejs DeeHeCe leCeeJeeJej efve³eb$eCe þsJet MekeÀlees.
l³ee®eyejesyej le[pees[erves eEkeÀJee JeeìeIeeìer keÀªve, mebIe
7.8 efJeÐeeHeerþmlejer³e ÒeMve.
1)mebIe
3)cee@muees®ee DeelceHetleea efme×eble mHeä keÀje.
4)mebIe
6)efìHee efuene.
1) mebIe
3) mebIe